دعای ابوحمزه ثمالی

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
دعای ابوحمزه ثمالی
اطلاعات دعا و زیارت
موضوعصفات خداوند، راه‌های تضرع به درگاه الهی، تقوا، قیامت و ...
مأثور/غیرمأثورمأثور
صادره ازامام سجاد(ع)
راویابوحمزه ثمالی
منابع شیعیمصباح المتهجداقبال الاعمالالبلد الامینزاد المعاد
تک‌نگاری‌هاشرح دعای ابوحمزه ثمالی (سید میر معزالدین اصطهباناتی)، الجوهرة العزیزة فی شرح دعاء ابن حمزه، شرح دعای ابی حمزه ثمالی (مولی محمدتقی بن حسین علی هروی اصفهانی حائری) و ...
زمانسحر شب‌های ماه رمضان
دعاها و زیارات مشهور
دعای توسلدعای کمیلدعای ندبهدعای سماتدعای فرجدعای ابوحمزه ثمالیزیارت عاشورازیارت جامعه کبیرهزیارت وارثزیارت امین‌اللهزیارت اربعین


دعای اَبوحَمزه ثُمالی دعایی از امام سجاد(ع) شامل صفات خداوند، اسم اعظم و همچنین دربردارنده مفاهیمی مانند دشواری‌های قبر و قیامت، سنگینی بار گناهان و لزوم اطاعت و پیروی از پیامبر اکرم(ص) و خاندان معصومش است. در این دعا راه‌های تضرع به درگاه خداوند، توبه و راه و رسم پرهیزگاری ترسیم شده است.

این دعا را ابوحمزه ثمالی از امام سجاد(ع) نقل کرده و به‌همین دلیل به این نام مشهور شده است. دعای ابوحمزه بیشتر در سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود.

شرح‌های متعددی بر این دعا نوشته شده است که از جمله می‌توان به شرح شیخ محمدابراهیم سبزواری، شرح ملامحمدتقی هروی اصفهانی و شرح آیت‌الله جوادی آملی اشاره کرد.

جایگاه

دعای ابوحمزه یکی از بلندترین دعاها در فرهنگ شیعه به شمار می‌رود.[۱] گفته شده از دعای ابوحمزه در حوزه‌های گوناگون اسلامی سخن به میان آمده است. این دعا را در استفاده‌های کلامی، استشهادهای فقهی و اصولی، الگوی رفتار زاهدانه همچون منبعی الهام‌بخش و دست‌مایه‌ای برای روشن‌فکران دینی دانسته‌اند.[۲]

دعای ابوحمزه در شب‌ها یا سحرهای ماه رمضان، در بسیاری از مساجد و حرم‌ها و مکان‌های مقدس قرائت می‌شود.[۳]

نام‎گذاری

روایت‌کننده دعای ابوحمزه، ابوحمزه ثُمالی از یاران امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) معرفی شده است؛ به‌همین دلیل به این نام گذارده شده است.[۴] گفته شده در گزارش‌های رسیده شده تا قرن یازدهم قمری، از این دعا با نام «دعای سحر» یاد می‌شد و عنوان «دعای ابوحمزه» از قرن دوازدهم قمری به بعد مطرح شده است.[۵]

سند

امام خمینی:
«دعای ابوحمزه ثمالی از بالاترین مظاهر عبودیت است...»

شرح جنود جهل و عقل، ص۱۴۶.

سید ابن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق) در کتاب اِقبالُ الاَعمال به سند خود از هارون بن موسی تَلَّعُکْبَری (درگذشت: ۳۸۵ق) به اِسناد حسن بن محبوب زَرّاد (۱۲۹ یا ۱۴۹ق-۲۲۴ق) از ابوحمزه ثمالی روایت کرده که امام زین‌العابدین(ع) در شب‌های ماه رمضان بیشتر شب را به نماز می‌پرداخت و هنگام سحر این دعا را می‌خواند.[۶]

این دعا را شیخ طوسی در مصباح المتهجد،[۷] کفعمی در البلد الامین[۸] و المصباح،[۹] علامه مجلسی در زاد المعاد[۱۰] و بحارالانوار[۱۱] و شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان[۱۲] نقل کرده‌اند. آیت‌الله جوادی آملی معتقد است که سند این دعا مورد اعتماد است.[۱۳]

مضامین و آموزه‌ها

برخی در تفسیر دعای ابوحمزه عنوان کرده‌اند که این دعا مشتمل بر مراحل مختلفی است که در لابلای آن مطالب مختلف عرفانی، اجتماعی، سیاسی، و اخلاقی ارائه شده‌است.[۱۴] یکی از مهمترین ویژگی‌های این دعا این است که شیوه راز و نیاز انسان با پروردگارش را به خوبی نشان داده‌است.[۱۵]

این دعا که با جمله «إِلَهِی لا تُؤَدِّبْنِی بِعُقُوبَتِک» آغاز و به جمله «وَ رَضِّنِی مِنَ الْعَیشِ بِمَا قَسَمْتَ لِی یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ» ختم می‌شود مشتمل بر معانی بلند و الفاظ فصیح و تعابیر بدیع است. راه توبه و انابه و تضرع و پرهیزگاری را ترسیم کرده و نعمت‌های بزرگ الهی را برشمرده، و دشواری‌ها قبر و قیامت و تاریکی و تنهایی و سنگینی بار گناهان را متذکر شده و لزوم اطاعت و پیروی از پیامبر اکرم(ص) و خاندان معصومش را تأکید فرموده‌است. همچنین وسعت روزی و حج خانه خدا و محفوظ ماندن از شر شیطان و زمامداران و پاک شدن از صفات ناپسند و تنبلی و سرخوردگی و غم و اندوه درخواست شده‌است. در این دعا گذشته از درس‌های خداشناسی و معادشناسی و تأکید مقام نبوت و امامت جامع‌ترین خواسته‌های هر فرد مؤمن برای سعادت دنیوی و اخروی بیان گردیده‌است.[۱۶]

جوادی آملی در مورد این دعا معتقد است این دعای نورانی، فرازهای گوناگون و جمله‌های متعددی دارد که همه در یک سطح نیستند؛ چرا که همه دعا کنندگان در یک سطح نیستند. برخی مشکل خوف دارند، برخی در مرحله رجاء مشکل دارند و برخی دیگر، دامنگیر مشکلات دیگری شده‌اند، که این دعای جامع، برای همگان سودمند است؛ البته بحث‌های محوری این دعا همان مسئله توحید است که در خِلال این مسائل بازگو می‌شود.[۱۷] وی همچنین معتقد است اگر چه در طلیعه و آغاز این دعا «بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم» قرار ندارد؛ اما این دعا با نام خدا و کلمه «الهی» شروع شده‌است. بنابراین چون با نام خدا شروع شده‌است، مشمول آن احادیثی نخواهد بود که هر کاری که به نام خدا شروع نشده‌است، ابتر و بی‌نتیجه است.[۱۸]

آموزه‌ها

برخی از آموزه‌های دعای ابوحمزه به این شرح است:

  • انحصار خیر در پیشگاه الهی
  • خداوند تنها عامل نجات و رهایی
  • شناخت خداوند به وسیله خداوند
  • مقابله به مثل نکردن خداوند با بدی‌ها و کاستی‌های بندگانش
  • در خواست از خداوند و خلوت کردن با او بدون نیاز به واسطه
  • خواری و ذلت نتیجه واگذارشدن به مردم
  • نزدیک بودن مسافت سیر الی الله برای سالک
  • درخواست از خداوند با اعتماد به کَرَم او
  • راهیابی به خداوند با معرفت و محبت
  • در خواست عمر طولانی همراه با اعمال نیکو
  • در خواست حیات طیبه، توأم با پایدارترین شادی و سرشارترین کرامت و کامل‌ترین زندگانی
  • داشتن خوف و رجا در دعا و درخواست از خداوند متعال
  • حلم و پرده پوشی خداوند عامل جرأت یافتن بر ارتکاب گناه
  • بی ارزش بودن اعمال و طاعات بنده در برابر نعمت‌های الهی
  • درخواست عفو الهی به میزان امید داشتن به او
  • اعتراف به دوست داشتن خدا حتی در دلِ آتش دوزخ
  • در خواست دیداری توأم با راحتی و گشایش و کرامت، با خداوند
  • احتجاج به عفو و کرامت خداوند برای عفو از گناهان
  • در خواست پاکی دل از ریا و تردید و سُمعَه
  • در خواست بصیرت در دین و فهمِ احکام الهی و درکِ عمیق از علم خدا
  • جود و کَرَم الهی عامل پافشاری برخواستن از خداوند و تملق و ستایش از او
  • در خواست زیارت خانه خدا و قبر پیامبراکرم(ص)
  • شکایت از نداشتن حال مناجات و نماز خواندن با توجه
  • اعتراف به کاستی‌ها و گناهان و اشتباهات و تقصیرات
  • تقرب به پیشگاه الهی با محبت پیامبر(ص)
  • درخواست بهره‌مندی از تمام خوبی‌های نازل شده از سوی خدا در تمام سال‌ها و در ماه رمضان و شب قدر
  • درخواست گریه بر از دست دادن فرصت‌های عمر و تضییع آنها
  • در خواست دوست داشتن لقاءالله
  • سوگند به عزت خداوند برای پایداری بر ستایش و تعریف از او
  • در خواست گریه بر عمر از دست رفته با امروز و فردا کردن و آروزهای باطل
  • اعتراف به بی‌چارگی و بدحالی و نداشتن آمادگی برای انتقال به قبر
  • غربت انسان در قبر(منزل و خانه جدید) و نیازمندی‌اش به رحمت الهی
  • ذکر خدا مایه زنده ماندن دل
  • در خواست پناهندگی از آتش دوزخ و ورود به بهشت
  • در خواست دلی پر از دوستی خدا و ترس از او و تصدیق به قرآن و ایمان و شوق به خدا
  • اعتراف به ارتکاب گناه از روی هوای نفس نه از روی انکار ربوبیت خدا
  • گریه بر سختی‌های انتقال از دنیا و حوادث پس از مرگ
  • در خواست رحمت و مهر الهی در تاریکی قبر و سختی‌های قیامت
  • در خواست بیشترین بهره‌مندی از خیرات نازل شده در شب قدر
  • در خواست لقای الهی همره با آرامش گشایش و کرامت
  • پناه بردن به خداوند از کسالت، کاهلی و سستی، اندوه، ترس، بخل، غفلت، سنگدلی، فقر و ذلت و بی چارگی
  • در خواست ایمانِ قلبی خاص و یقین به مقدرات الهی

ترجمه فرازی از دعای ابوحمزه ثمالی:
«پس مرا چه شده که گریه نکنم، گریه می‌کنم برای بیرون رفتن جان از بدنم، گریه می‌کنم برای تاریکی قبرم، گریه می‌کنم برای تنگی لحدم، گریه می‌کنم برای پرسش دو فرشته قبر، منکر و نکیر از من، گریه می‌کنم برای درآمدنم از قبر به شکل عریان و خوار، در حالی که بار سنگین گناهانم را بر دوش می‌کشم...».

سیدبن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۷ق، ص۳۴۱-۳۴۰.

شرح‌ها و ترجمه‌ها

برای دعای ابوحمزه شرح‌های گوناگونی نوشته‌ شده است؛ از جمله:

  1. شرح دعای ابی حمزه ثمالی، شیخ محمدابراهیم بن المولی عبدالوهاب سبزواری.
  2. شرح دعای ابی حمزه ثمالی، مولی محمدتقی بن حسین علی هروی اصفهای حائری.
  3. شرح دعای ابوحمزه ثمالی، سید حسین بن ابی القاسم جعفر بن حسین موسوی خوانساری، استاد سید مهدی بحرالعلوم.
  4. شرح دعای ابوحمزه ثمالی، سید میر معزالدین بن میر مسیح اصطهباناتی.[۱۹]
  5. تحفة الاعزه، شیخ آقا شاملی شیرازی که در سال ۱۳۵۲ منتشر شده است.
  6. الجوهرة العزیزة فی شرح دعاء ابن حمزه، سید ابوالفضل حسینی در سال ۱۳۷۹ق چاپ شده است.
  7. امید ناب؛‌ شرح فرازهایی از دعای ابوحمزه ثمالی، از علی احمدی میانجی و انتشارات سروش در سال ۱۴۰۰ش منتشر شد.
  8. عشق و رستگاری، به قلم احمد زمردیان شیرازی در سال ۱۳۴۶ منتشر شد.[۲۰]
  9. متن، شرح و تفسیر دعای ابوحمزه ثمالی، محمدعلی خزایلی در سال ۱۳۸۷ش منتشر شده است.
  10. آموزه‌های معرفت: شرح دعای ابوحمزه ثمالی،‌ اثر محمدمحسن حسینی طهرانی از سوی انتشارات مکتب وحی در سال ۱۳۹۹ش چاپ شده است.[۲۱]

کتاب‌های شصت توشه عرفانی از دعای ابوحمزه ثمالی اثر محمود صلواتی[۲۲] و «آموزه‌هایی از دعای ابوحمزه» تألیف محمدحسین امین[۲۳] از دیگر کتاب‌هایی است که درباره این دعا به نگارش درآمده‌اند.

دعای ابوحمزه به زبان‌های فارسی،[۲۴] انگلیسی[۲۵] و اسپانیولی[۲۶] ترجمه شده است.

متن دعا و ترجمه دعای ابوحمزه ثمالی

پانویس

  1. خانی، «ابوحمزه ثمالی، دعا»، وبگاه مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
  2. خانی، «ابوحمزه ثمالی، دعا»، وبگاه مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
  3. برای نمونه نگاه کنید به: «برگزاری سراسری دعای ابوحمزه ثمالی در ماه مبارک رمضان»، خبرگزاری ایسنا؛ «برگزاری مناجات و دعای ابوحمزه ثمالی در حرم مطهر حضرت معصومه(س)»، خبرگزاری مهر؛ «معرفی ادعیه توصیه شده در ماه رمضان/مناجات‌خوانی در حرم مطهر رضوی»، قدس آنلاین؛ «۳۰ شب دعای ابوحمزه در اصفهان برگزار می‌شود»، خبرگزاری مهر.
  4. خزائلی، متن، شرح و تفسیر دعای ابوحمزه ثمالی، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.
  5. خانی، «ابوحمزه ثمالی، دعا»، وبگاه مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
  6. سیدبن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۷ق، ص۳۴۵-۳۳۴.
  7. طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۸ق، ص۴۱۶-۴۰۵.
  8. کفعمی، البلد الامین، ۱۴۱۸ق، ص۲۹۹-۲۸۸.
  9. کفعمی، المصباح، ۱۴۰۵ق، ص۷۹۷-۷۸۱.
  10. مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۱۰۳-۹۲.
  11. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳، ج۹۵، ص۸۲.
  12. قمی، مفاتیح‌الجنان، ذیل دعای ابوحمزه ثمالی.
  13. شرح دعای ابوحمزه ثمالی از آیت الله جوادی آملی، سایت مؤسسه نشر و تحقیقات معارف اهل‌البیت.
  14. خزائلی، متن، شرح و تفسیر دعای ابوحمزه ثمالی، ۱۳۸۷ش، ص۲۶.
  15. خزائلی، متن، شرح و تفسیر دعای ابوحمزه ثمالی، ۱۳۸۷ش، ص۲۶.
  16. دایرة المعارف تشیع، ج ۷، ص۵۲۱.
  17. «شرح دعای ابوحمزه ثمالی به روایت آیت الله جوادی آملی (۱)»، سایت تبیان.
  18. «شرح دعای ابوحمزه ثمالی به روایت آیت الله جوادی آملی (۱)»، سایت تبیان.
  19. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱۳، ص۲۴۷.
  20. دایرة المعارف تشیع، ج ۷، ص۵۲۱.
  21. نگاه کنید به: «جستجوی کتاب: دعای ابوحمزه ثمالی-نقد و تفسیر»، شبکه جامع کتاب گیسوم.
  22. «شصت توشه عرفانی از دعای ابوحمزه ثمالی»، کتابخانه دیجیتال قائمیه.
  23. «آموزه‌هایی از دعای ابوحمزه ثمالی»، کتابخانه دیجیتال قائمیه.
  24. «دعای ابوحمزه، متن و ترجمه استاد انصاریان»، پایگاه اطلاع‌رسانی استاد حسین انصاریان.
  25. «دعای ابوحمزه ثمالی (ترجمه فارسی و انگلیسی»، وبگاه خدمتگزاران.
  26. «دعای ابوحمزه ثمالی به زبان اسپانیایی منتشر شد»، خبرگزاری مهر.

منابع

پیوند به بیرون