کَمالُ الدّین و تَمامُ النّعْمَة یا اِکْمالُ الدّین و اِتْمامُ النّعمَة، کتابی به زبان عربی تألیف عالم شیعه محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق). وی در این کتاب به موضوع غیبت و ظهور امام زمان(عج) می‌پردازد. شیخ صدوق، نمونه‌های فراوانی از غیبت پیامبران الهی را آورده و به بررسی کامل امامت حضرت مهدی(ع)، تولد، روایات پیامبر و ائمه(ع) درباره ظهور آن حضرت، کسانی که به خدمت آن حضرت رسیده‌اند و شرایط دوران ظهور ایشان پرداخته است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق) |
| تاریخ نگارش | قرن چهارم |
| موضوع | غیبت امام زمان(عج)، علائم ظهور |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | جامعه مدرسین |
نام‌گذاری کتاب
نام کتاب کمال الدین و تمام النعمه از این آیه شریفه اکمال در سوره مائده گرفته شده که در آن آمده است:« اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا»ترجمه=امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانيدم، و اسلام را براى شما به عنوان آيين زندگی برگزيدم. سوره مائده آیه۳. یعنی امروز دین شما را برایتان کامل ساختم و نعمتم را بر شما تمام کردم و از اسلام به عنوان دین برای شما خشنودم.[۱]
دیگر نام‌ها
نام‌های مختلفی برای کتاب ذکر شده است مانند «اکمال الدین و اتمام النعمة»،[۲] «اتمام النعمة فی الغیبة»،[۳] و «اکمال الدین»؛ اما بنابر آنچه در آخرین باب کتاب با عنوان باب نوادر آمده است که صدوق در تعریف امامت می‌گوید: «بها كمل الدين و تمت النعمة»؛ بسیاری نام «کمال الدین و تمام النعمه» را ترجیح داده‌اند. [۴]
انگیزه نگارش کتاب و جایگاه آن
شیخ صدوق انگیزهٔ خود را از نگارش این کتاب، دفاع از مسأله غیبت بیان می‌کند. او می‌نویسد:
- بعد از سفر به مشهد و زیارت علی بن موسی الرضا(ع) به نیشابور رفتم. در آنجا شیعیانی که به دیدن من می‌آمدند و شبهاتی را درباره امام زمان(ع)مطرح کردند که من هم سعی فراوانی در حل آن شبهات نمودم, تا آنکه به قم آمدم. در آنجا نیز شیخ نجم الدین ابو سعید محمد بن حسن بن محمد بن احمد بن علی بن صلت قمی به دیدارم آمد. او نیز از من درخواست نگارش کتابی در این باره داشت و من هم به ایشان وعده اجابت دادم, تا آنکه شبی امام زمان(ع) را درخواب دیدم. آن حضرت به من فرمود: «چرا کتابی درباره غیبت نمی‌نویسی تا خداوند به وسیله آن حوائجت را برآورده سازد؟». عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا! من در این باره چند کتاب نوشتهام». آن حضرت فرمود: «اینک کتابی بنویس و در آن به غیبت‌های پیامبران الهی اشاره کن!». پس از آن از خواب بیدار شدم و بر آن شدم تا این کتاب را به نگارش درآورم.[۵]
اهمیت ویژه این کتاب در نقل اقوال عالم بزرگ شیعی دوره غیبت صغری؛ یعنی ابو جعفر محمد بن عبد الرحمن ابن قبه رازی است. دانسته‌های ما درباره این عالم شیعی محدود به نکاتی است که ابن ندیم و نجاشی آورده‌اند. دیگر عالمان رجالی نکته چندانی به نکات ایشان نیفزودهاند. به گفته نجاشی ابن قِبَه نخست از معتزلیان بوده و سپس به تشیع گرویده است.
از دیگر ویژگی‌های این کتاب نقل برخی از توقیعات صادر شده از ناحیه مقدسه است. شیخ صدوق برخی از مطالب این بخش را از متون کهن‌تر و گاه به نحو شفاهی از برخی مرتبطان با نواب اربعه نقل کرده است.[۶]
با نگاه به انگیزهٔ مؤلف و سبک نگارش کتاب، می‌توان آن را در زمره مطالب کلامی قرار داد اما با توجه به فراوانی مطالب تاریخی همچون تاریخ پیامبران، تاریخ جاهلیت، تاریخ پیامبر اسلام و تاریخ تشیع می‌توان آن راکتابی تاریخی دانست.[۷]
این کتاب از قدیمی ترین و معتبرترین منابع روایی شیعه درباره امام زمان(ع) می‌باشد. شیخ صدوق در این کتاب بسیاری از مباحث اعتقادی شیعه را درباره آن حضرت و غیبت آن امام مطرح نموده و به پاسخ‌گویی شبهات منکران و مخالفان می‌پردازد.[۸]
ساختار
این کتاب مجموعاً دارای ۶۲۱ روایت از ۸۸ راوی در ۶۳ باب است. برخی موضوعات مورد بحث در این ابواب عبارت‌اند از:
- آفرینش حجت خدا قبل از آفرینش دیگر انسان‌ها بوده است.
- فقط خداوند حق انتخاب خلیفه و جانشین خود را دارد.
- اثبات غیبت و حکمت آن.
- جواب های ابن قبه رازی.
- غیبت حضرت نوح، صالح، ابراهیم و یوسف
- روایات اهل بیت(ع) درباره غیبت.
- کسانی که امام زمان(عج) را مشاهده کرده اند.
- نامه‌های آن حضرت.
- علامات ظهور.
- ثواب انتظار، و موضوعات فراوان دیگر.
نگاهی به محتوا
نخستین مطلب کتاب کمال الدین درباره امامت و عصمت و وجود خلیفه پیش از خلقت است. شیخ صدوق با استناد به آیه۳۰ سوره بقره[یادداشت ۱] تصریح کرده که خدواند پیش از خلقت(آفرینش) به موضوع خلیفه اشاره کرده و این نشانگر اهمیت «خلیفه» است و خداوند حکیم است و حکیم موضوع اهم را بر غیر اهم مقدم می‌کند و این در واقع تأییدی بر سخن امام صادق(ع) است که فرمود: حجت پیش از خلق و همراه خلق و بعد از خلق است. [۹] مطلب پایانی کتاب روایت سی و دوم، روایت مفصلی از امام رضا(ع) است هنگامی که در مرو بودند. محور روایت تصریح بر این نکته است که عمومِ مردم جاهل‌اند و درباره دینشان فریب خورده‌اند( حقایق دین را آن‌گونه که هست نمی‌شناسند) خداوند هنگامی پیامبرش را از دنیا برد که دینش را کامل کرده بود و در قرآن تمام احکام و حلال و حرام را تبیین کرده بود و تمام آنچه را مردم بدان نیاز دارند به صورت کامل نازل کرده بود.امام رضا(ع) در ادامه روایت تصریح کرد که پیامبر به امر خدا در حجة الوداع علی(ع) را به عنوان نشانه وامام منصوب کرد و امامت بسی برتر و والاتر از این است که مردم بتوانند با اندیشه‌ها و عقل‌هایشان ادراکش کنند یا خودشان امامی را برگزینند. امامت، زمام دین و مایه نظام مسلمانان و صلاح دنیا و عزت مؤمنان است. امامت، اساسِ بالنده اسلام و شاخه بلند آن است. تمامیت نماز و روزه و حج و جهاد و گردآوری مالیات و صدقات و اجرای حدود و احکام و حراست از مرزهای اسلام همه به دست امام است. امام، حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام می‌کند و حدود خدا را برپا می‌دارد و از دین خدا دفاع می‌کند. او با حکمت و اندرز و حجت رسا [مردم] را به راه پروردگارش فرامی خواند. [۱۰] در بخش دیگری ازهمین روایت امام رضا(ع) در تأکید بر جایگاه بی نظیر امام در هستی فرمود:امام یگانه دوران است که هیچ کس با او برابری نمی‌کند. پس چه کسی می‌تواند امام را بشناسد و او را اختیار نماید؟ هیچ‌گاه، هرگز، عقل‌ها به گمراهی رفته و اندیشه‌ها سرگردانند، چشم‌ها به حسرت افتاده، بزرگان به کوچکی افتاده‌اند و حکیمان متحیر شده‌اند و خردمندان عذر تقصیر آورده‌اند و سخنوران ناتوان گشته‌اند و شاعران زبان فروبسته‌اند و ادیبان عاجز گشته‌اند و بلاغت‌پیشگان درمانده‌اند از این‌که بتوانند شأنی از شئوون امام و یا فضیلتی از فضائل امام را توصیف نمایند، پس اقرار به ناتوانی و کوتاهی می‌نمایند.[۱۱]
منابع کتاب
منابعی که صدوق استفاده کرده است عبارتد از:
- سیره ابن اسحاق به روایت یونس بن بکیر
- المبتدأ و المبعث و المغازی و الوفاة و السقیفة و الردة تألیف ابان بن عثمان
- التنبیه فی الامامة تألیف ابو سهل نوبختی
- کتاب سلیم بن قیس هلالی
- المعمرون و الوصایا نوشته ابو حاتم سجستانی
- الضیاء فی الرد علی المحمدیة و الجعفریة اثر سعد بن عبدالله اشعری.[۱۲]
نسخه‌شناسی
از این کتاب، چند نسخه شناسایی شده است:
- نسخهٔ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران که در تاریخ ۱۰۶۰ق با خط نسخ نوشته و تصحیح و مقابله شده است.
- نسخهٔ خطی مصحح دیگر که در تاریخ ۱۰۷۷ق به امضای أبو طالب الحسینی نوشته و با دقت تصحیح و مقابله شده است.این نسخه در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی نگهداری می‌شود. کتابت این نسخه در سال ۱۰۸۱ق پایان یافته است.
- نسخهٔ خطی که در تاریخ ۱۰۵۱ق نوشته شده و در کتابخانه شخصی ثقة الاسلام سید محمّد علی صدر الحفاظ آستانه حضرت عبدالعظيم(ع) موجود است.
ترجمه و چاپ
کمال الدین به زبان عربی در دو جلد با تحقیق علی اکبر غفاری توسط انتشارات دارالکتب الاسلامیه قم در سال ۱۳۹۵ق چاپ شده است.
این کتاب توسط محمدباقر کمره ای به فارسی ترجمه و در دو جلد (جلد اول ۴۵۲ صفحه و جلد دوم ۴۰۰ صفحه) توسط انتشارات اسلامیه تهران منتشر شده است. ترجمه دیگری نیز از این کتاب توسط منصور پهلوان توسط انتشارات دارالحدیث در شهر قم منتشر شده است.
پانویس
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۴۰۵ ق، مقدمه کتاب.
- ↑ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۸۲. حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۲۸۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ ق، ج۱، ص۶.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه،۱۳۹۵ ق، ج۲، ص۶۵۸.
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۴۰۵ ق، مقدمه کتاب.
- ↑ رحمتی، چند نکته درباره کتاب کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق، ۱۳۸۳ش.
- ↑ صفری فروشانی، بررسی دو اثر تاریخ نگاری شیخ صدوق، ۱۳۸۶ش.
- ↑ کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ شیخ صدوق، اکمال الدین، ج۱، ص۴.
- ↑ شیخ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۶۷۵-۶۷۷.
- ↑ شیخ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۶۷۸.
- ↑ رحمتی، چند نکته درباره کتاب کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق، ۱۳۸۳ش.
یادداشت
- ↑ وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمين جانشينى خواهم گماشت»
منابع
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، تحقیق: السید أحمد الحسینی، بغداد، مکتبة الأندلس.
- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق، تصحیح و تعلیق: علی أکبر الغفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۵ ق.
- صفری فروشانی، نعمت الله، بررسی دو اثر تاریخ نگاری شیخ صدوق، تابستان ۱۳۸۶ش، شماره ۱۰.
- رحمتی، محمد کاظم، چند نکته درباره کتاب کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق، شهریور و مهر ۱۳۸۳ش، شماره ۸۳ و ۸۴.
- کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.
پیوند به بیرون
- چند نکته درباره کتاب کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق
- بررسی جایگاه، اهمیت و اعتبارسنجی کتاب «کمال الدین و تمام النعمه»
- روش شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمه