مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ شَهِیدٌ، «به‌معنای هیچ یک از ما نیست مگر این که کشته و شهید می‌شود»، روایتی است که دلیل برای شهادت همه ائمه(ع) یا اهل‌بیت(ع) قلمداد شده است. از این روایت برای اثبات شهادت امامانی که دلایل تاریخی قابل‌اتکایی برای شهادت آنان وجود ندارد نیز استفاده شده است. محتوای این روایت به پنج صورت مختلف و پنج طریق متفاوت از پیامبر(ص) و امام رضا(ع) نقل شده است.
| ما منا الا مقتول شهید | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| نام‌های دیگر | ما منا الا مسموم او مقتول، ما منا الا مقتول، ما منا الا مقتول او مسموم، ما من نبی و لا وصی الا شهید |
| موضوع | اثبات شهادت همه ائمه(ع) یا اهل‌بیت(ع) |
| صادره از | پیامبر(ص) و امام رضا(ع) |
| اعتبار سند | حدیث صحیح |
| منابع شیعه | عیون اخبار الرضا، من لا یحضره الفقیه، الامالی، کفایة الاثر و بصائر الدرجات |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
محققان، قدیمی‌ترین منابع روایی که حدیث «ما منا الا مقتول شهید» در آن نقل شده را برخی از آثار شیخ صدوق دانسته‌اند. از میان پنج روایت مختلفی که با پنج سند متفاوت متن روایت را با الفاظ مختلف گزارش کرده‌اند، تنها روایت نقل‌شده از امام رضا(ع) در من لایحضره الفقیه و الامالی، صحیح دانسته شده است. روایت نقل‌شده در کتاب بصائر الدرجات صفار قمی، حسن قلمداد شده و باقی روایات ضعیف تلقی شده‌اند.
عالمانی چون شیخ مفید و طبرسی دلالت روایت «ما منا الا مقتول شهید» بر شهادت همه ائمه(ع) را تضعیف کرده‌اند. برخی تلاش برای اثبات نظریه شهادت همه معصومان(ع) با اتکا به این روایت را ناشی از خلط یک مبحث کلامی با یک مبحث تاریخی دانسته‌اند. از نظر آنان اگر شهادت ائمه(ع) مسئله‌ای تاریخی قلمداد شود، حتی با اثبات صحت این روایت نمی‌توان به شهادت همه آنان حکم کرد؛ زیرا مسئله تاریخی نیازمند مستندات تاریخی است و مستندات کلامی در این زمینه راهگشا نیست.
جایگاه و ویژگی‌ها
«ما منّا إلا مقتولٌ شهیدٌ» (هیچ یک از ما نیست مگر این که کشته و شهید است)، مضمون چند حدیث است که بر اساس آن به شهادت همه ائمه(ع) یا اهل‌بیت(ع)[۱]، حتی آنانی که دلایل تاریخی قابل‌اتکایی برای شهادت آنان وجود ندارد، حکم شده است.[۲] شیخ صدوق با اتکا به این روایت، و روایات مشابه آن، شهادت همه معصومان(ع) را نتیجه گرفته و آن را جزء اعتقادات شیعه قلمداد کرده و کسی که معتقد به آن نباشد را کافر و خارج از اسلام دانسته است.[۳]
برخی مناقب‌نگاران ائمه(ع)، مانند طبرسی[۴]، ابن‌شهرآشوب[۵] و اربلی[۶] تأکید کرده‌اند که بسیاری از عالمان شیعه بر اساس این روایت به شهادت همه ائمه(ع) معتقد شده‌اند.[۷] مجلسی یک باب از احادیث بحار الانوار را به این موضوع اختصاص داده که اهل‌بیت(ع) جز با شهادت از دنیا نمی‌روند[۸] و در انتهای باب تصریح می‌کند که با وجود کثرت این روایات نمی‌توان آنها را رد کرد.[۹] نیز این روایات مستند نظریه شهادت امام مهدی(ع) پس از دوران ظهور قرار گرفته‌اند.[۱۰] قزوینی پژوهشگر زندگانی اهل‌بیت(ع) تصریح می‌کند که هر چند هیچ دلیلی بر قتل یا مسموم شدن امام مهدی(ع) نداریم، بر اساس این روایات او به مرگ طبیعی از دنیا نخواهد رفت.[۱۱] با این حال، استناد به این روایات از سوی برخی عالمان و نویسندگان مورد تشکیک قرار گرفته است.[۱۲]
متن احادیث
محتوای این روایت به پنج صورت مختلف و پنج طریق متفاوت از پیامبر(ص) و امام رضا(ع) نقل شده است.[۱۳] امام حسن(ع) و امام صادق(ع) در سه طریقْ این روایت را از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند.[۱۴]
پنج صورت این روایت به شکل زیر گزارش شده است:[۱۵]
- «مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ شَهِیدٌ»؛[۱۶]
- «مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ»؛[۱۷]
- «مَا مِنَّا إِلَّا مَسْمُومٌ او مَقْتولٌ»؛[۱۸]
- «مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ او مَسْمُومٌ»؛[۱۹]
- مَا مِنْ نَبِی و لا وَصی إِلَّا شهیدٌ».[۲۰]
از نظر محققان، روایتی که صفار قمی از امام صادق(ع) نقل کرده، هرچند از نظر متنی با سایر روایات تفاوت بیشتری دارد، اما از لحاظ معنایی تقریباً هم‌خانواده سایر روایت است.[۲۱]
منابع
محققان، قدیمی‌ترین منابع روایی که حدیث «ما منا الا مقتول شهید» در آن نقل شده را برخی از آثار شیخ صدوق دانسته‌اند.[۲۲] صدوق این روایت را در کتاب‌های عیون اخبار الرضا،[۲۳] من لا یحضره الفقیه[۲۴] و الامالی[۲۵] آورده است. پس از شیخ صدوق شاگرد او، علی بن محمد خزاز، دو روایت به همین مضمون را با اسنادی متفاوت[۲۶] در کتاب خود، کفایة الاثر،[۲۷] نقل کرده است.[۲۸] منبع سایر کتاب‌های روایی و تفسیری چون بحارالانوار،[۲۹] وسائل الشیعه،[۳۰] تفسیر صافی[۳۱] و تفسیر نور الثقلین،[۳۲] که این روایت با صورت‌های مختلف در آنها آمده، کتاب‌های صدوق و شاگردش خزاز قلمداد شده است.[۳۳]
اعتبارسنجی
برخی محققان، پس از تحلیل رجالی اسناد روایت «ما منا الا مقتول شهید» به این نتیجه رسیده‌اند که از میان پنج روایت مختلفی که با پنج سند متفاوت، متن روایت را با الفاظ مختلف گزارش کرده‌اند، تنها روایت نقل‌شده از امام رضا(ع) در کتاب من لایحضره الفقیه و الامالی شیخ صدوق از طریق ابراهیم بن هاشم و او از اباصلت هروی، صحیح است.[۳۴] آنان روایت نقل‌شده از امام صادق(ع) از طریق ابوبصیر در کتاب بصائر الدرجات صفار قمی را روایت حسن قلمداد کرده‌اند.[۳۵] سایر طرق نقل این روایت ضعیف قلمداد شده است.[۳۶]
محقق دیگری نیز فاصله زمانی نگارش این روایات با زمان صدور را دلیل کاهش اعتبار این روایات دانسته است.[۳۷] چنان‌که وجود برخی نکات مثل سهو النبی در نقل‌های این روایات که با مبانی شیعه سازگار نیستند نیز از عوامل تضعیف اعتبار این روایات دانسته شده است.[۳۸]
دلالت
از نظر بسیاری از عالمان شیعه، روایت «ما منا الا مقتول شهید»، و روایات مشابه آن، بر شهادت همه ائمه(ع)[۳۹] یا همه اهل‌بیت(ع)[۴۰] دلالت می‌کند.[۴۱] از نظر علی کورانی عاملی، محقق لبنانی، این روایت، در حکم یک قاعده، شهادت همه ائمه(ع) را اثبات می‌کند.[۴۲] قزوینی نویسنده کتاب‌های متعدد درباره زندگی امامان شیعه، ادعای شهادت یا مسموم‌شدن همه امامان از نظر حدیثی و تاریخی اثبات‌شده می‌داند و تشکیک در آن را مساوی با تشکیک در حقایق ثابت‌شده تلقی می‌کند.[۴۳]
بر دلالت این روایت بر اینکه همه ائمه(ع) یا همه اهل‌بیت(ع) به شهادت رسیده‌اند اشکالاتی وارد شده است؛[۴۴] از جمله، شیخ مفید، برخلاف نظر شیخ صدوق، عمومیت این روایات را باور ندارد و معتقد است که شهادت برخی ائمه(ع) ثابت نشده است و راهی هم برای اثبات آن وجود ندارد.[۴۵] همچنین، طبرسی این روایت و روایات مشابه آن را برای اثبات شهادت همه ائمه(ع) یقین‌آور نمی‌داند.[۴۶]
علامه مجلسی، بر خلاف شیخ مفید و طبرسی، معتقد است که این روایت و روایات مشابه آن در کنار روایات مربوط به شهادت هر یک از امامان(ع) اگر نتواند مفید یقین باشد، مفید ظنی قوی خواهد بود.[۴۷] او احتمال داده است که منظور شیخ مفید رد تواتر این احادیث باشد نه رد اصل وجود چنین روایاتی.[۴۸] همچنین، سید جعفر مرتضی عاملی احتمال داده که شیخ مفید این اخبار را از سر تقیه نفی کرده باشد.[۴۹] خدامراد سلیمیان پژوهشگر مهدویت احتمال داده است که روایت امام رضا(ع) ناظر به امامان پیش از ایشان باشد و شامل امامان پس از ایشان نشود.[۵۰]
خلط میان کلام و تاریخ در فهم روایت
بعضی محققان تلاش برخی عالمان شیعه برای اثبات نظریه شهادت همه معصومان(ع) از طریق روایت «ما منا الا مقتول شهید»، و روایات مشابه آن، را ناشی از خلط یک مبحث کلامی با یک مبحث تاریخی دانسته‌اند.[۵۱] از نظر آنان اگر مسئله شهادت همه ائمه(ع) مسئله‌ای کلامی تلقی شود، در این صورت می‌توان به‌روایتی کلامی مانند روایت «ما منا الا مقتول شهید» استناد کرد، و مطابق نظر علامه مجلسی، بر پایه این روایت دست‌کم ظنی قوی درباره شهادت جمیع ائمه(ع) حاصل کرد.[۵۲] اما اگر این مسئله مسئله‌ای تاریخی قلمداد شود، در این صورت حتی با اثبات صحت این روایت نمی‌توان به شهادت همه معصومان(ع) حکم کرد؛ زیرا مسئله تاریخی نیازمند مستندات تاریخی است و مستندات کلامی در این زمینه نمی‌تواند راهگشا باشد.[۵۳]
پانویس
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۲.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۳؛ محسنی، صراط الحق، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۳۰۷.
- ↑ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۳ق، ص۹۹.
- ↑ طبرسی، إعلام الوری، دارالکتب الاسلامیة، ص۳۶۷.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ۱۴۳۱ق، ج۵، ص۱۶۵.
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۰.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۲۷، ص۲۰۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۲۷، ص۲۱۶.
- ↑ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۲.
- ↑ قزوینی، الامام المهدی من المهد الی الظهور، ۱۴۲۷ق، ص۶۳۸-۶۳۹.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۱۴؛ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات».
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۷.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۷.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۶-۲۰۷.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸۵؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، نشر جهان، ج۲، ص۲۰۳.
- ↑ خزاز رازی، کفایة الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۲۷.
- ↑ خزاز رازی، کفایة الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۶۲.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۱۴ق، ص۵۰۳.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۶.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۴.
- ↑ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، نشر جهان، ج۲، ص۲۰۳.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸۵.
- ↑ صدوق، الأمالی، ۱۳۷۶ش، ص۶۳.
- ↑ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۴
- ↑ خزاز رازی، کفایة الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۶۲؛ خزاز رازی، کفایة الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۲۷.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۳۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۶۸.
- ↑ فیض کاشانی، التفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۱۳.
- ↑ عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۶۵.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۷-۲۰۹؛ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۳.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۱۱-۲۱۳.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۸-۲۱۱؛ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۳۳۱.
- ↑ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۵.
- ↑ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۶-۵۹.
- ↑ محسنی، صراط الحق، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۳۰۷.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۲.
- ↑ طبرسی، إعلام الوری، دارالکتب الاسلامیة، ص۳۶۷؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ۱۴۳۱ق، ج۵، ص۱۶۵؛ اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۰.
- ↑ کورانی، جواهر التاریخ، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۲۱۸.
- ↑ قزوینی، الامام المهدی من المهد الی الظهور، ۱۴۲۷ق، ص۶۳۸.
- ↑ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۳۳۱.
- ↑ مفید، تصحیح اعتقادات الإمامیة، ۱۴۱۴ق، ص۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ طبرسی، تاج الموالید، ۱۴۲۲ق، ص۱۰۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۷، ص۲۱۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۷، ص۲۱۶.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۷-۱۹۱.
- ↑ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۹.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۲۴.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۲۴.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۲۴.
منابع
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، تحقیق علی اشرف، قم، المکتبة الحیدریة، ۱۴۳۱ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی هاشمی، ۱۳۸۱ق.
- امینی، نوروز و صمد اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، فصلنامه علمی علوم حدیث، شماره ۹۴، زمستان ۱۳۹۸ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۹ق.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی عشر، تحقیق عبداللطیف حسینی کوهکمری، انتشارات بیدار، ۱۴۰۱ق.
- سلیمیان، خدامراد، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، فصلنامه انتظار موعود، شماره ۴۳، زمستان ۱۳۹۲ش.
- سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(ع)، ۱۳۸۸ش.
- صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، بی‌تا.
- صدوق، محمد بن علی، کتاب من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّی الله علیهم، تحقیق محسن بن عباسعلی کوچه‌باغی، قم، مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق
- طبرسی، امین الاسلام فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تحقیق حسن خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، بی‌تا.
- طبرسی، امین الاسلام فضل بن حسن، تاج الموالید فی موالید الائمة و وفیاتهم، بیروت، دارالقارئ، ۱۴۲۲ق.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم(ص)، قم، مؤسسه علمی فرهنگی‌دار الحدیث، ۱۴۲۶ق.
- عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، منشورات رضی، ۱۳۷۵.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، التفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، مکتبة الصدر، ۱۴۱۵ق.
- قزوینی، سید محمدکاظم، الامام المهدی من المهد الی الظهور، قم، ناجی الجزائری، ۱۴۲۷ق.
- کورانی، علی، جواهر التاریخ، بیروت، دار الهدی، ۱۴۲۵ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محسنی، محمدآصف، صراط الحق فی المعارف الإسلامیة و الأصول الإعتقادیة، قم، انتشارات ذوی القربی، ۱۴۲۸ق.