مُحْسِن بن علی(ع) فرزند حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س) است. او در ماجرای هجوم طرفداران خلافتِ ابوبکر به خانه حضرت فاطمه(س) برای بیعت گرفتن از امام علی(ع)، سِقط شد. تاریخ دقیق شهادت وی مشخص نیست. محمدهادی یوسفی غروی (متولد ۱۳۲۷ش) پژوهشگر تاریخ اسلام با ارائه شواهدی هجوم به خانه فاطمه(س) و سقط محسن را حدود پنجاه روز پس از رحلت پیامبر(ص) دانسته است. با این حال برخی اوایل ربیع الاول را ایام محسنیه نامیده و در این ایام به عزاداری می‌پردازند. این کار به دلیل سابقه نداشتن در تشیع و موجب کمرنگ شدن برنامه‌های اصلی شیعه مورد تأیید برخی از مراجع تقلید قرار نگرفته است. براساس روایات، این نام را پیامبر(ص) بر او نهاد.
| نام | محسن بن علی(ع) |
|---|---|
| درگذشت | سال ۱۱ هجری |
| مدفن | خانه امام علی(ع) |
| پدر | امام علی(ع) |
| مادر | فاطمه(س) |
| طول عمر | پیش از تولد سقط شد |
| امامزادگان مشهور | |
| عباس بن علی • زینب کبری • فاطمه معصومه • سید محمد • شاهچراغ • سیده نفیسه سایر امامزادگان | |
درباره محسن بن علی کتاب‌هایی به زبان‌های عربی و فارسی نوشته شده است. کتاب المحسن السبط مولودٌ أم سقطٌ نوشته سید محمدمهدی موسوی خرسان از جمله آنهاست.
فرزند امام علی(ع) و فاطمه(س)
در منابع مختلف شیعه[۱] و اهل‌سنت،[۲] محسن فرزند حضرت فاطمه(س) و امام علی(ع) شمرده شده است. براساس روایات، این نام را پیامبر(ص) بر او نهاد.[۳] به گفته ابن‌حجر عسقلانی (درگذشته ۸۵۲ق) صحابه‌نگار اهل‌سنت، این کلمه با تشدید سین (محسّن) خوانده می‌شود.[۴]
شهادت
درباره چگونگی درگذشت محسن اختلاف است. در منابع شیعه، علت شهادت او سقط شدنش دانسته شده است.[۵] در منابع اهل‌سنت به درگذشت او با عبارت‌هایی همچون «مات صغیراً»،[۶] «مات و هو صغیر»[۷] و یا چیزی شبیه آن[۸] اشاره شده است که دلالت بر زنده به دنیا آمدن او دارد. به گفته ابن‌حزم اندلسی عالم اهل‌سنت (درگذشته ۴۵۶ق)، محسن بلافاصله پس از ولادت از دنیا رفت.[۹]
در کتاب الاختصاص، براساس روایتی از امام صادق(ع)، سقط محسن، در ماجرای اعتراض فاطمه به غصب فدک ذکر شده است؛[۱۰] اما برخی منابع تاریخی، سقط‌شدن محسن را مربوط به ماجرای حمله به خانه فاطمه(س) دانسته‌اند.[۱۱] محمد بن عبدالکریم شهرستانی (درگذشته ۵۴۸ق) در کتاب الملل و النحل به نقل از ابراهیم بن سیار معروف به نَظّام معتزلی (درگذشته ۲۲۱ق) از بزرگان معتزله، نقل می‌کند که ضربه عمر بن خطاب به پهلوی فاطمه(س) موجب سقط محسن شد.[۱۲] ابن‌ابی‌الحدید معتزلی (درگذشته ۶۵۶ق) شارح نهج‌البلاغه، نیز در مناظره با استادش ابوجعفر نقیب به سقط محسن در جریان بیعت گرفتن از علی(ع) اشاره می‌کند.[۱۳]
براساس برخی روایات که در منابع اهل‌سنت نقل شده محسن در زمان حیات پیامبر(ص) به دنیا آمده بود.[۱۴]
بر پایه روایتی که در کامل الزیارات نقل شده، نخستین فردی از فرزندان پیامبر(ص) که در قیامت به پرونده‌اش رسیدگی می‌شود، محسن است، سپس قاتل او مؤاخذه می‌شود.[۱۵]
تاریخ شهادت
محسن در واقعه هجوم به خانه فاطمه(س) سقط شد.[۱۶] محمدهادی یوسفی غروی (متولد ۱۳۲۷ش) پژوهشگر تاریخ اسلام با ارائه شواهدی معتقد است زمان واقعه هجوم به خانه فاطمه(س) بلافاصله پس از واقعه سقیفه و بیعت با ابوبکر نبوده، بلکه حدود پنجاه روز یا بیشتر پس از رحلت پیامبر(ص) رخ داده است.[۱۷] با این حال برخی اوایل ربیع‌الاول را به ایام محسنیه نامگذاری کرده و به عزاداری می‌پردازند.[۱۸] به گفته ناصر مکارم شیرازی (متولد ۱۳۰۵ش) از مراجع تقلید بهتر است که مراسم ایام محسنیه برگزار نشود، چراکه این مراسم در میان شیعه سابقه نداشته و باعث کمرنگ شدن برنامه‌های اصلی می‌شود.[۱۹]
به گزارش قاضی عبدالجبار معتزلی (درگذشته ۴۱۵ق) عده‌ای از شیعیان در مناطقی از جمله مصر، دمشق، بغداد، الرمله، عَکّا، صور، عسقلان و جبل البسماق برای حضرت فاطمه(س) و فرزندش محسن(ع) عزاداری می‌کردند.[۲۰]
محل دفن
در منابع تاریخی، به محل دفن محسن(ع) اشاره نشده است؛ اما برپایه روایتی که در کتاب جامع النورین آمده است حضرت علی(ع) به فِضّه خادم حضرت زهرا گفت که بدن محسن را در آستانه خانه دفن کند.[۲۱]
تک‌نگاری
درباره محسن بن علی کتاب‌هایی به زبان عربی و فارسی نوشته شده است:
- «المحسن السبط مولودٌ أم سقطٌ»، نوشته سید محمدمهدی موسوی خرسان، به زبان عربی که مرکز الابحاث العقائدیة آن را در سال ۱۴۳۰ق در ۶۲۶ صفحه منتشر کرده است.[۲۲] نویسنده با مطالعه تطبیقی متون تاریخی نتیجه گرفته است که سقط محسن در روز هجوم به خانه علی و در اثر ضربه و فشاری بوده که به فاطمه(س) وارد شده است.[۲۳]
- «غنچه یاس؛ محسن بن علی» نوشته مهدی فاطمی به زبان‌های فارسی و عربی که در سال ۱۳۸۶ش منتشر شده است.[۲۴]
همچنین کتاب‌های «محسن بن علی» نوشته علی‌اصغر رضوانی،[۲۵] المحسن بن فاطمة الزهراء، نوشته عبدالمحسن عبدالزهراء القطیفی[۲۶] و مسافر دریا حضرت محسن بن علی اثر صادق داوری[۲۷] از دیگر آثار نوشته شده درباره محسن است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۱۳؛ قاضی نعمان، شرح الاخبار، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۸۸؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۵۵؛ ابن‌صوفی، المجدی، ۱۴۲۲ق، ص۱۹۳.
- ↑ ابن‌حنبل، مسند، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۱۵۹، ۲۴۶؛ بخاری، الادب المفرد، ۱۴۰۹ق، ص۲۸۶؛ ابن‌قتیبة، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۲۱۱؛ بلاذری، انساب‌الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۱۸۹؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۵۳؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۸۰ ابن‌حزم اندلسی، جمهرة انساب العرب، ۱۴۰۳ق، ص۱۶؛ ابن‌اثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۲۹۹-۳۰۰؛ سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۵۷؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۳۶۷؛ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۱۹۱.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۵۵؛ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۱۹۱و۱۹۲.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۱۹۱.
- ↑ نگاه کنید به شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۵۵.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۳۰۰.
- ↑ ابن‌قتیبة، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۲۱۱.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۷۵.
- ↑ ابن‌حزم اندلسی، جمهرة انساب العرب، ۱۴۰۳ق، ص۳۸.
- ↑ شیخ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۱۸۵.
- ↑ برای نمونه مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۲۶ق، ص۱۴۶.
- ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۷۱.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۱۹۲–۱۹۳.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۲۹۹؛ ابن‌حنبل، مسند، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۱۵۹، ۲۴۶؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۸۴.
- ↑ ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۳۳۴.
- ↑ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۱۸۵؛ خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۹ق، ص۴۰۸؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۱۹۲–۱۹۳؛ شهرستانی، الملل والنحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۷۱.
- ↑ یوسفی غروی، «تاریخ هجوم به خانه حضرت زهرا»، ص۹-۱۴.
- ↑ «اتفاقات هفته اول بعد از ماه صفر، ریشه و اصل همه مصائب جهان اسلام است»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت‌الله العظمی سید صادق روحانی.
- ↑ «نظر حضرت‌عالی در مورد برگزاری مراسم ایّام محسنیه به‌صورت عمومی در سطح شهر چیست؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی.
- ↑ قاضی عبدالجبار، تثبیت دلائل النبوة، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۵۹۵.
- ↑ سبزواری، جامع النورین، علمیه اسلامیه، ص۲۰۶.
- ↑ موسوی خرسان، المحسن السبط مولودٌ أم سقطٌ، ۱۴۳۰ق، شناسنامه کتاب.
- ↑ الموسوی الخرسان، المحسن السبط مولود أم سقط، ۱۴۳۰ق، ص۲۰۷.
- ↑ غنچه یاس، شبکه جامع کتاب گیسوم
- ↑ محسن بن علی(ع)، مؤسسه خانه کتاب ایران و ادبیات ایران
- ↑ المحسن بن فاطمه الزهراء مؤسسه خانه کتاب ایران.
- ↑ مسافر دریا: حضرت محسن بن علی، شبکه جامع کتاب گیسوم.
منابع
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله، شرح نهج‌البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، قم، مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفه الصحابة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- ابن‌حزم الاندلسی، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، دار الکتب العلملیة، چاپ اول، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- ابن‌حنبل، احمد بن محمد، مسند الامام احمد بن حنبل، تحقیق شعیب الارنؤوط و عادل مرشد و دیگران، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
- ابن‌صوفی نسابه، علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق، احمد مهدوی دامغانی، قم، الطبعة الثانیه، مکتبه آیة الله المرعشی النجفی، ۱۴۲۲ق.
- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، الطبعة الاولی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، تحقیق، ثروت عکاشه، القاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، الطبعة الثانیة، ۱۹۹۲م.
- ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویه، ۱۳۵۶ش.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایة، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- المحسن بن فاطمه الزهراء مؤسسه خانه کتاب ایران، مشاهده ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، الادب المفرد، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالبشائر الاسلامیة، الطبعة الثانیه، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف(ج۲)، تحقیق، محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
- خصیبی، حسین بن همدان، الهدایة الکبری، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ق.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
- سبزواری، ملااسماعیل، جامع النورین، تهران، علمیه اسلامیه، بی‌تا.
- سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، تحقیق: محمد بدران، قم، الشریف الرضی، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی، قم، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله العباد، تحقیق موسسة آل‌البیت لتحقیق التراث، قم، دارالمفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل والامم والملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، الطبعة الثانیة، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- قاضی عبدالجبار، عبدالجبار بن احمد، تثبیت دلائل النبوة، مصر، دارالمصطفی، ۱۴۲۷ق.
- قاضی نعمان مغربی، نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضایل الائمة الاطهار، تحقیق، سید محمدحسین حسینی جلالی، قم، الطبعة الثانیه، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
- «اتفاقات هفته اول بعد از ماه صفر، ریشه و اصل همه مصائب جهان اسلام است»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت‌الله العظمی سید صادق روحانی، مشاهده ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
- محسن بن علی(ع)، مؤسسه خانه کتاب ایران و ادبیات ایران، مشاهده ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
- مسافر دریا: حضرت محسن بن علی، شبکه جامع کتاب گیسوم، مشاهده ۴ آذر ۱۴۰۰ش.
- مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة، قم، انصاریان، ۱۳۸۴ش.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بورسعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
- موسوی خرسان، سید محمدمهدی، «المحسن السبط مولودٌ أم سقطٌ»، قم، مرکز الابحاث العقائدیة، ۱۴۳۰ق.
- یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- یوسفی غروی، محمدهادی، «تاریخ هجوم به خانه حضرت زهرا (علیها‌السلام)»، آینه پژوهش، شماره ۲۷، پاییز ۱۳۷۹ش.
- «نظر حضرت‌عالی در مورد برگزاری مراسم ایّام محسنیه به‌صورت عمومی در سطح شهر چیست؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، مشاهده ۴ آذر ۱۴۰۰ق.
پیوند به بیرون
- «بررسی استنادی شهادت محسن بن علی(ع) در متون تاریخی اهل تسنن و تشیع».
- «محسن بن علی علیه‌السلام».
- «نقدی بر مقاله محسن بن علی».
- «بررسی اخبار محسن بن علی علیهما السلام در منابع فریقین».