 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
حج ناتمام به آخرین حج امام حسین(ع) پیش از واقعه کربلا اشاره دارد. در برخی نقل‌های تاریخی آمده است امام برای اینکه به دست مأموران یزید بن معاویه دستگیر نشود، حج خود را ناتمام گذاشت و نیتش را از عمره تمتع به عمره مفرده برگرداند و در روز ترویه (۸ ذی‌الحجه) مکه را به سوی کوفه ترک گفت؛ اما بر اساس برخی شواهد تاریخی و روایات، امام از همان ابتدا، نیت عمره مفرده داشت و اصلا حج را شروع نکرد تا آن را ناتمام بگذارد؛ چراکه قربانی نکرد و از میقات، احرام نبست و از پیش برای رفتن آماده بود.
بررسی تاریخی، حدیثی
درباره خروج امام حسین(ع) از مکه دو دیدگاه وجود دارد، برخی آن را حج ناتمام نامیده‌اند چراکه معتقدند امام حسین(ع) حج خود را تبدیل به عمره مفرده نموده و از مکه خارج شد، اما بنابر دیدگاه دیگر، امام حسین(ع) از ابتدا نیت عمره مفرده کرده بود نه حج.
| سال ۶۰ قمری | |
|---|---|
| ۱۵ رجب | مرگ معاویه |
| ۲۸ رجب | خروج امام حسین (ع) از مدینه |
| ۳ شعبان | ورود امام(ع) به مکه |
| ۱۰ رمضان | رسیدن نخستین نامه‌های کوفیان به امام(ع) |
| ۱۲ رمضان | رسیدن ۱۵۰ نامه از کوفیان به امام(ع) توسط قیس بن مُسْهِر، عبدالرحمان ارحبی و عُمارَة سَلُولی |
| ۱۴رمضان | وصول نامه سران و اهالی کوفه به امام(ع) توسط هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبدالله حنفی |
| ۱۵ رمضان | خروج مسلم از مکه به سوی کوفه |
| ۵ شوال | ورود مسلم بن عقیل به کوفه |
| ۱۱ ذی‌القعده | نامه مسلم‌بن عقیل به امام حسین و دعوت از ایشان برای آمدن به کوفه |
| ۸ ذیحجه | خروج امام حسین(ع) از مکه و قیام مسلم بن عقیل در کوفه |
| ۹ ذیحجه | شهادت مسلم بن عقیل در کوفه |
| سال ۶۱ قمری | |
| ۱ محرم | یاری خواستن امام از عبیدالله بن حر جعفی و عمرو بن قیس در قصر بنی‌مقاتل |
| ۲ محرم | ورود کاروان امام(ع) به کربلا |
| ۳ محرم | ورود عمر بن سعد به کربلا با سپاه چهار هزار نفری |
| ۶ محرم | یاری خواستن حبیب بن مظاهر از بنی اسد برای یاری امام حسین(ع) و ناکامی او در این مأموریت |
| ۷ محرم | بستن آب بر روی امام حسین(ع) و یارانش و پیوستن مسلم بن عوسجه به امام حسین(ع) |
| ۹ محرم | ورود شمر بن ذی الجوشن به کربلا و امان‌نامه شمر به فرزندان ام‌البنین |
| ۹ محرم | اعلام جنگ لشکر عمر سعد به امام(ع) و مهلت خواستن حضرت از عمر سعد |
| ۱۰ محرم | واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع)، اهل بیت(ع) و یارانش |
| ۱۱ محرم | حرکت اسرا به سوی کوفه و دفن شهدا توسط بنی اسد (از اهل غاضریه) |
| ۱۲ محرم | ورود کاروان اسیران کربلا به کوفه (دفن شهدا بنابر نقلی) |
| ۱۹ محرم | حرکت کاروان اسیران از کوفه به شام |
| ۱ صفر | ورود اهل بیت(ع) و سر امام حسین(ع) به شام |
| ۲۰ صفر | اربعین حسینی و بازگشت اهل بیت امام(ع) به کربلا(بنا به نقلی) و مدینه(به نقل دیگر) |
دیدگاه اول: عمره تمتع
بنابر یک دیدگاه عالمان شیعه، امام حسین(ع) در آغاز قصد حج تمتع داشت؛ ولی مجبور شد آن را ناتمام بگذارد. شیخ مفید (م ۴۱۳ق) در کتاب الارشاد می‌نویسد:
- «وقتی امام حسین(ع) تصمیم گرفت به عراق برود، خانه خدا را طواف و بین صفا و مروه سعی کرد و از اِحرام خود خارج شد و آن را عُمره قرار داد؛ زیرا با دستگیر‌شدن در بین مناسک نمی‌توانست اعمال حج را به پایان برساند؛ چون می‌خواستند او را دستگیر کنند و نزد یزید بن معاویه ببرند؛ از این روی امام با خانواده خود و شیعیانِ همراهش از مکه خارج شدند».[۱]
فتال نیشابوری (م۵۰۸ق) در روضة الواعظین،[۲] شیخ طبرسی در اعلام الوری،[۳] سیدمرتضی عسکری[۴] و برخی مُحَدّثان و مورخان[۵] با این نظر همراه‌اند.
دیدگاه دوم: عمره مفرده
برخی بر خلاف قول اول، گفته‌اند امام حسین(ع) برای عمره تمتع مُحرِم نشد و عمره تمتعش را به عمره مفرده تبدیل نکرد، بلکه امام(ع) با عمره مفرده وارد مکه شد و با طوافِ وداع یا عمره مفردهٔ ماه ذی الحجه، بدون تبدیل نیت، از مکه خارج شد. برای این نظر، شواهدی تاریخی و روایی ارائه شده است:
شواهد تاریخی دیدگاه دوم
۱. امام حسین(ع) از ابتدا تصمیم داشت از مکه خارج شود و از شهادت خود در کربلا مطلع بود؛ چراکه پیش از حرکت از مدینه به سوی مکه، در عالم خواب از پیامبر(ص) شنیده بود: «ای حسین! گویا به همین زودی می‌بینم که در سرزمینی به نام کربلا کشته و ذبح می‌شوی».[۶]
۲. حرکت امام از مدینه به مکه، در ماه‌های عمره مفرده یعنی ماه‌های رجب و شعبان صورت گرفته است، نه در ماه‌های حج (شوال، ذی القعده و ذی الحجه).[۷]
۳. امام حسین(ع) سه روز قبل از حرکت، با ابن عباس و محمد حنفیه و دیگران گفتگوهایی کرد و آنان اصرار می‌کردند امام از رفتن به عراق منصرف شود.[۸] امام به ابن عباس گفت: «تصمیم گرفته‌ام در این یکی دو روز به جانب عراق حرکت کنم ان شاء الله».[۹] همچنین امام در روز هفتم یعنی یک روز قبل از حرکت گفت: «من فردا صبح حرکت خواهم کرد ان شاء الله». از این گفتگو فهمیده می‌شود که امام قصد حج نداشت، بلکه مقدمات سفر به عراق را آماده کرده بود.
۴. با توجه به روایت امام صادق(ع) که در شواهد روایی خواهد آمد امام قصد عمره تمتع نکرد؛ زیرا برای این کار باید به یکی از میقات‌های پنج‌گانه می‌رفت و اِحرام می‌بست نه در اَدنی الحِل[۱۰]. این مطلب یعنی حضور در مواقیت خمسه که فرسنگ‌ها از مکه فاصله دارد، برای امام نه در تاریخ آمده و نه در جوامع روایی ذکره شده است.
۵. حاجی‌ای را که دشمن یا دیگری از حج وا داشته مصدود گویند. بنابر احکام حج، چنین فردی می‌تواند در همان محل ممنوع‌شده یک شتر یا گاو یا گوسفند قربانی کند و بعد از تقصیر از احرام خارج شود.[۱۱] اما درباره حج امام(ع) هیچ اشاره‌ای به قربانی‌کردن نشده است تا قرینه‌ای برای مصدودبودن امام باشد.
۶. گفتار ابومِخنَف که می‌گوید: «حسین بر گِرد خانه خدا طواف کرد و بین صفا و مروه سعی نمود و کمی از موی خود را چید و از عمره خود بیرون آمد. آنگاه به سوی کوفه روانه شد و ما همراه مردم به منا رو کردیم».[۱۲] در این سخن هیچ اشاره‌ای به این نشده است که امام حج را به عمره مفرده تبدیل کرد.
شواهد روایی دیدگاه دوم
۱. حدیث صحیح[۱۳] ابراهیم بن عمر الیمانی: از امام صادق(ع) درباره کسی سؤال شد که در ماه‌های حج، عمره مفرده به‌جا آورده، سپس به شهر خود بازگشته است. امام فرمود: جایز است... حسین بن علی(ع)، روز ترویه به سوی عراق رفت؛ در حالی که به عمره مفرده مُحرِم شده بود.[۱۴]
۲. صحیحهٔ معاویة بن عمار: معاویة بن عمار گوید به امام صادق(ع) عرض کردم فرق عمره تمتع و مفرده چیست؟ امام فرمود: عمره تمتع با حج مرتبط است و کسی که عمره مفرده انجام می‌دهد هنگامی که آن را به پایان برساند، می‌تواند به هرجا که می‌خواهد برود و امام حسین(ع) در ذی الحجه عمره مفرده به‌جا آورد، سپس در روز ترویه به عراق رفت....[۱۵]
مضمون گفتار سیدمحسن حکیم در کتاب مُستَمسَک العُروه الوثقی،[۱۶] آیت الله خویی در المعتمد،[۱۷] آیت الله گلپایگانی در کتاب تقریرات البیع[۱۸] و محقق نجفی در جواهر الکلام[۱۹] این است که از ظاهر این روایات معلوم می‌شود خارج‌شدن امام حسین(ع) از مکه به سوی عراق در روز ترویه از باب اضطرار نبوده است، بلکه امام عمره مفرده انجام داده است.
نتایج فقهی
خروج امام حسین(ع) از مکه در روز ترویه از چند نظر مورد توجه فقها قرار گرفته است.
۱- از مباحث مطرح در مورد حج، بحث در مورد جواز خروج فرد از مکه در ایام دهه ذیحجه است. بر اساس روایتی از امام صادق(ع) فردی که وارد مکه می‌شود چنانچه تا ماه ذی‌الحجه در مکه بماند نمی‌تواند از مکه خارج شود و باید بماند و حج را به جای بیاورد.[۲۰] ابن براج از فقهای شیعه با توجه به این روایت و روایات دیگر فتوا داده است که اگر فردی روز ترویه در مکه باشد باید احرام حج ببندد و به منا برود و حج به جای بیاورد.[۲۱] برخی دیگر از فقها با استناد به برخی روایات[۲۲] گفته‌اند که فرد می‌تواند در دهه اول ذیحجه از مکه خارج شود حتی اگر اضطراری هم در کار نباشد.[۲۳]
۲- یکی از مباحثی که فقها مطرح کرده‌اند این است که آیا امکان تبدیل نیت وجود دارد یا چنین چیزی امکان ندارد. برخی از فقها می‌گویند امکان تبدیل نیت وجود ندارد و بنابراین این قول که امام حسین(ع) نیت خود را از عمره تمتع به عمره مفرده تبدیل کردند با قواعد فقهی مطابقت ندارد.[۲۴] اما اگر فقیهی بتواند ثابت کند که امام حسین(ع) نیت خود را از عمره تمتع به عمره مفرده تغییر دادند آنوقت آن قاعده فقهی را هم مخدوش کرده است.
۳-یکی دیگر از مباحثی که فقها طرح کردند، بحث درباره جواز انجام عمره مفرده در دهه اول ذیحجه است. از برخی روایات چنین برداشت می‌شود که انجام عمره مفرده در دهه اول ذیحجه جایز نیست[۲۵] در مقابل گروهی با تمسک به برخی روایات دیگر مدعی هستند که انجام عمره مفرده در دهه اول ذیحجه صحیح است.[۲۶] اگر اثبات شود که امام حسین عمره مفرده را انجام دادند آنگاه قول دوم تثبیت می‌شود.
پانویس
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۳۹۹ق، ج۲، ص۶۶.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، منشورات رضی، ص۱۷۷.
- ↑ طبرسی، إعلام الوری، مؤسسه آل البیت، ج۱، ص۴۴۵.
- ↑ رجوع کنید به: عسکری، معالم المدرستین، ۱۴۰۱ق، ج۳َ ص۵۷.
- ↑ رجوع کنید به: مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۹۹. بحرانی، العوالم، مطبعة امیر، ص۲۱۳. قندوزی، ینابیع الموده، دار الاسوة، ج۳، ص۵۹.
- ↑ صدوق، الامالی، ۱۴۰۴ق،ص۱۵۲؛ شریف قرشی، حیاة الامام الحسین(ع)، ۱۳۳۴ق، ص۲۵۹.
- ↑ ابومخنف، مقتل الحسین(ع)، ۱۳۹۸ق، ص۶۲-۶۸.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۶۸ق، ص۲۴۳-۲۴۵.
- ↑ ابومخنف، مقتل الحسین(ع)، ۱۳۹۸ق، ص۶۴.
- ↑ میقات‌های اهل مکه و نیز میقات عمره مفرده که عبارت‌اند از: تنعیم، حدیبیه، جعرانه.
- ↑ رجوع کنید به: خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۶۹ق، ج۱، ص۴۵۸. همو، مناسک حج با حواشی مراجع معاصر، ۱۳۸۲ش، مسائل ۱۳۷۰ و ۱۳۷۲.
- ↑ ابومخنف، مقتل الحسین(ع)، ۱۳۹۸ق، ص۶۶.
- ↑ این روایت با دو سند آمده است: یکی طریق شیخ طوسی (در کتاب الاستبصار، ج۲، ص۳۲۷) است که از این طریق، روایت صحیح است. طریق دو، طریق شیخ کلینی (در کتاب الکافی، ج۴، ص۵۳۵) است که از یک جهت معتبر و از جهت دیگر صحیح است.
- ↑ أنه سئل عن رجل خرج فی أشهر الحج معتمراً هم خرج إلی بلاده؟ قال: لابأس وإن حج من عامه ذلک و أفرد الحج فلیس علیه دم، وإن الحسین بن علی(ع) خرج یوم الترویة إلی العراق و کان معتمرا (کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۴۵. طوسی، الاستبصار، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۳۲۷).
- ↑ قال قلت لابی عبدالله(ع): من أین افتق المتمتع و المعتمر؟ فقال: إن المتمتع مرتبط بالحج و المعتمر إذا فرغ منها ذهب حیث شاء و قد اعتمر الحسین(ع) فی ذی الحجه ثم راح یوم الترویة إلی العراق و الناس یروحون إلی منی، ولا بأس بالعمرة فی ذی الحجه لمن لایرید الحج (کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۳۵، طوسی، الاستبصار، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۳۲۸).
- ↑ حکیم، مستمسک العروة، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۱۹۲.
- ↑ ج۲، ص۲۳۶.
- ↑ گلپایگانی، تقریرات البیع، اصدار الثالث للگلبایگانی، ج۱، ص۳۵۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۵ق، ج۲۰، ص۴۶۱.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، ج ۱۴، باب ۷، ص۳۱۲.
- ↑ سبزواری، ذخیرة المعاد، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ج۲، ص۶۹۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، باب: ۷ من أبواب العمرة الحدیث: ۲.
- ↑ تبریزی، التهذیب، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳۲۹
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۵۴۱.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، ج ۱۴، ص۳۱۳.
- ↑ خلخالی، موسوعة الامام الخوئی، ۱۴۰۵ق، ج۲۷، ص۱۸۷.
منابع
- ابومخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین(ع)، قم، مطبعة العلمیة، ۱۳۹۸ق.
- بحرانی، عبدالله، کتاب العوالم الامام الحسین(ع)، قم، مدرسه امام مهدی مطبعة امیر، [بی‌تا].
- تبریزی، جواد، التهذیب فی مناسک العمرة و الحج، قم، دار التفسیر، ۱۴۲۳ق،
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق،
- حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة، قم، نشر مکتبة السید مرعشی، ۱۴۰۴ق.
- خلخالی، سید محمدرضا، موسوعة الامام الخوئی، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ۱۴۰۵ق.
- خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلی، ۱۳۶۹ق.
- خمینی، روح‌الله، مناسک حج با حواشی مراجع معظم تقلید، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج، ۱۳۸۲ش.
- خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد، کتاب الحج، اصدار الثالث للگلبایگانی.
- دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، قم، منشورات شریف رضی، ۱۳۶۸ق.
- سبزواری، محمد باقر، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
- شریف قرشی، باقر، حیاة الامام الحسین(ع)، نجف اشرف، مطبعة الآداب، ۱۳۳۴ق.
- صدوق، أبی جعفر محمد بن علی، الامالی، تهران، الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت، [بی‌تا].
- طوسی، شیخ محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، بیروت، دارالصعب دارالتعارف، ۱۴۰۱ق.
- عسکری، سیدمرتضی، معالم المدرستین، بیروت، مؤسسه نعمان، ۱۴۰۱ق.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، قم، منشورات رضی، [بی‌تا].
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربی، دار الاسوة للطباعة و النشر.
- کلینی، ابی جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
- گلپایگانی، سیدمحمدرضا، تقریرات البیع، اصدار الثالث للگلبایگانی.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه وفاء، ۱۴۰۳ق.
- مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۹ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۵ق.
- یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۴۲۸ق.
پیوند به بیرون