صالِحُ المُؤمِنین به‌معنای بهترینِ مؤمنان یا مؤمنان صالح، برگرفته از آیه چهارم سوره تحریم است. در این آیه، صالح‌المؤمنین فردی معرفی شده است که به‌همراه خدا، جبرئیل و دیگر فرشتگان از پیامبر اسلام(ص) پشتیبانی می‌کند. مفسران دلیل نزول آیه صالح المؤمنین را اذیت و آزاری دانسته‌اند که از سوی برخی همسران پیامبر(ص) نسبت به آن حضرت روا داشته شد و خداوند با نزول این آیه آنها را توبیخ کرد و خواست به دلیل رفتارشان توبه کنند.
عده‌ای از مفسران واژه صالح المؤمنین را مفرد و مصداقش را تنها یک نفر و برخی دیگر آن را اسم جنس و شامل همه مسلمانان باتقوا دانسته‌اند. مفسران شیعه در دیدگاه اول، امام علی(ع) را تنها مصداق و در دیدگاه دوم بهترین مصداق آن دانسته‌اند. مستند دیدگاه اول، روایاتی است که در منابع شیعه و اهل‌سنت نقل شده و امام علی(ع) را به دلیل عصمت و شایستگی‌هایش، تنها مصداق صالح المؤمنین دانسته است.
تعدادی از مفسران اهل‌سنت، دو خلیفه اول را به دلیل بازداشتن دخترانشان (عایشه و حفصه) از اذیت و آزار پیامبر(ص)، از مصادیق صالح المؤمنین دانسته؛ ولی تصریح می‌کنند که مصادیق آن منحصر در این افراد نیست.
مفهوم‌شناسی
صالح المؤمنین به‌معنای بهترینِ مؤمنان یا مؤمنان شایسته است.[۱] برخی از مفسران صالح را در ترکیب مذکور اسم جنس دانسته[۲] و نتیجه گرفته‌اند که شامل همه مؤمنانِ صالح، باتقوا و کامل‌الایمان می‌شود.[۳] در مقابل برخی دیگر عمومیت صالح المؤمنین را رد کرده و معتقدند این واژه فقط بر یک شخص قابل‌صدق است.[۴] به‌گفته علامه طباطبایی معنای «صالح المؤمنین» غیر از معنای «الصالح من المؤمنین» است و فقط ترکیب دوم است که به‌دلیل داشتن «الف» و «لام» بر سر کلمه صالح اسم جنس است و افاده عموم می‌کند؛ ولی صالح المؤمنین جنسیت و عمومیت را نمی‌رساند.[۵]
آیه صالح المومنین
صالح المؤمنین از این آیه گرفته شده است: «إِن تَتُوبَا إِلَی اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکمَا ۖ وَإِن تَظَاهَرَ‌ا عَلَیهِ فَإِنَّ الله هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِ‌یلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ ۖ وَالْمَلَائِکةُ بَعْدَ ذَٰلِک ظَهِیرٌ؛ اگر شما دو زن به درگاه خدا توبه کنید [بهتر است]، واقعاً دل‌هایتان انحراف پیدا کرده است و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید، در حقیقت، خدا خود سرپرست او است، و جبرئیل و صالحِ مؤمنان [نیز یاور اویند] و گذشته از این، فرشتگان [هم] پشتیبان [او] خواهند بود.»[۶] از این رو آیه مذکور به آیه صالح المؤمنین شناخته می‌شود.[۷]
شأن نزول آیه
درباره شأن نزول آیه صالح المؤمنین روایاتی نقل شده که از اذیت و آزار پیامبر اسلام توسط برخی از همسرانش حکایت دارد.[۸] طبق این روایات پیامبر نزدِ یکی از همسرانش رفت، مقداری عسل خورد و ماندنش طول کشید. عایشه با همراه‌کردن برخی دیگر از زنان پیامبر تصمیم گرفت زمانی‌که پیامبر(ص) نزدشان رفت به بهانه بوی بدِ عسلی که خورده، از او کناره‌گیری کنند. پس از این برخورد، پیامبر خوردن عسل را بر خود حرام کرد. در برخی از روایات آمده که از همسران خود نیز کناره‌گیری کرد و تصمیم گرفته آنان را طلاق دهد. بعد از مدتی آیات سوره تحریم نازل شد و پیامبر(ص) را از حرام‌کردن چیزهایی که بر او حلال شده، باز داشت.[۹][یادداشت ۱]
آیه همچنین از همسران پیامبر خواست به‌علت آزاری که به پیامبر(ص) رسانده‌اند، توبه کنند و به آنان هشدار داد اگر بر اذیت پیامبر اصرار ورزند، بدانند که خداوند ولیّ و سرپرست پیامبر(ص) است و در هر خطری که او را تهدید کند پشتیبان او است و خدا، جبرئیل، صالح المؤمنین(بهترین مؤمنان) و دیگر فرشتگان پشتیبان رسول خدا خواهند بود.[۱۰]
صالح المؤمنین کیست؟
تعداد زیادی از مفسران شیعه مصداق صالح المؤمنین را امام علی(ع) دانسته‌اند. به گفته علامه مجلسی[۱۱] عالمان شیعه و به گفته علامه حلی[۱۲] مفسران اتفاق نظر دارند که صالح المؤمنین، امام علی(ع) است. مستند آنان روایاتی است در منابع شیعه[۱۳] و اهل‌سنت[۱۴] که امام علی(ع) را تنها مصداق آن معرفی کرده است. درباره علت آن گفته‌اند که صالح المؤمنین باید بهترینِ مؤمنان[۱۵] و معصوم باشد؛ چون همراه جبرئیل و دیگر فرشتگان آمده است.[۱۶] علامه طباطبایی امام علی(ع) را تنها مصداق صالح المؤمنین دانسته است.[۱۷] در مقابل این نظر عده‌ای دیگر از مفسران اهل‌سنت و شیعه معتقدند صالح‌المومنین همه مؤمنان صالح و باتقوا و کامل‌الایمان را شامل می‌شود.[۱۸] بر این اساس ناصر مکارم شیرازی و عبدالله جوادی آملی از مفسران شیعی، امام علی(ع) را کامل‌ترین مصداق آن معرفی کرده است.[۱۹]
آلوسی (درگذشت ۱۲۷۰ق) مفسر اهل‌سنت، ابوبکر و عمر را نیز از مصادیق صالح المؤمنین دانسته؛ ولی تصریح می‌کند که مصادیق آن منحصر در این افراد نیست.[۲۰] او این سخن را به ابن‌عساکر مفسر قرن ششم اهل سنت نسبت داده است؛[۲۱] دلیل او این است که ابوبکر و عمر دختران خود عایشه و حفصه را که از همسران پیامبر بودند، از اذیت و آزار پیامبر(ص) باز می‌داشتند.[۲۲] شوشتری این دیدگاه را مورد اتفاق مفسران ندانسته و منظور از صالح المؤمنین را «اصلح المؤمنین» (شایسته‌ترین مؤمنان) می‌داند چون حمل لفظ مفرد بر چند نفر خلاف قواعد ادبی است. بر این اساس باید مصداق این مفهوم فقط یک نفر باشد.[۲۳] همچنین برپایه برخی روایات در منابع اهل‌سنت، ابوبکر و عمر، یا عمر به تنهایی مصداق صالح المؤمنین معرفی شده‌اند.[۲۴] سند این روایات ضعیف شمرده شده است.[۲۵]
پانویس
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۴۲.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۷۱؛ آلوسی، روح‌المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۴۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۲۸۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۲۸۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۳۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۳۲.
- ↑ سوره تحریم، آيه۴.
- ↑ علامه حلی، نهج‌الحق، ۱۴۰۷ق، ص۱۹۱.
- ↑ نگاه کنید به واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۴۵۹-۴۶۱.
- ↑ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۴۵۹-۴۶۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۳۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۶، ص۳۱.
- ↑ علامه حلی، منهاج الکرامه، ۱۳۷۹ش، ص۱۴۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۱؛ حویزی، تفسیر نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۳۷۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: حسکانی، شواهدالتنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ۳۴۱-۳۵۲؛ ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۳۳۲؛ سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۴۴.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۱۴-۳۲۰.
- ↑ سید بن طاووس، سعد السعود، قم، ص۱۸۱؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۲۸، ص۴۳۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۳۲.
- ↑ طبری، جامع‌البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۸، ص۱۰۵؛ آلوسی، روح‌المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۴۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۲۸۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۲۸۰؛ تفسیر سوره تحریم آیت‌الله جوادی آملی
- ↑ آلوسی، روح‌المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۴۹.
- ↑ آلوسی، روح‌المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۴۸-۳۴۹.
- ↑ شوشتری، احقاق‌الحق، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۱۴.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ج، ص۳۱۹.
- ↑ آلوسی، روح‌المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۴۹.
- ↑ خداپرست، «بررسی تطبیقی دیدگاه مفسران فریقین درباره مصداق صالح‌المؤمنین»، ص۹۲-۹۶.
یادداشت
منابع
- ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۰ق.
- آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
- سید بن طاووس، سیدعلی، سعد السعود للنفوس منضود، قم، محمدکاظم الکتبی.
- حویزی، عبدالعلی، تفسیر نور الثقلین، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- خداپرست، اعظم و دژآباد، حامد، «بررسی تطبیقی دیدگاه مفسران فریقین درباره مصداق صالح‌المؤمنین» در مجله مطالعات تفسیری، شماره ۲۲، ۱۳۹۴ش.
- سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، به‌کوشش عین‌الله الحسنی ارموی، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۷ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، منهاج الکرامه فی معرفة الامامه، مشهد، مؤسسه عاشورا، ۱۳۷۹ش.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب العلمیة، ۱۳۷۱ش.
- واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق کمال بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.
پیوند به بیرون
- بررسی آیه صالح‌المؤمنین از دیدگاه فریقین
- مفهوم‌شناسی تعبیر «صالح‌المؤمنین» در قرآن و تحلیل آراء مفسران و مترجمان پیرامون آن