اعلام الوری باعلام الهدی (کتاب)

إعلامُ الوَریٰ بأعلامِ الهدیٰ کتابی به زبان عربی، نوشته أمین‌الاسلام فضل بن حسن طبرَسی متوفای ۵۴۸ ق. طبرسی در این کتاب، مختصری از دیدگاه تاریخی شیعه درباره سیره رسول خدا(ص) و تاریخچه زندگی معصومین به همراه بحث امامت را عرضه کرده است. بیشتر نویسندگان بزرگی که درباره زندگانی معصومان(ع) نوشته‌اند، در بسیاری از ابواب کتاب‌هایشان، نام إعلام الوری و طبرسی را به عنوان منبع ذکر کرده‌اند.

اعلام الوری باعلام الهدی

اطلاعات کتاب
نویسنده	فضل بن حسن طبرسی
موضوع	چهارده معصوم
سبک	تاریخی
زبان	عربی
مجموعه	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	دار الکتب الاسلامیه
نسخه الکترونیکی	http://lib.eshia.ir/27186

مؤلف

امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (م ۵۴۸ق) از دانشمندان برجسته قرن ششم هجری است که به دلیل کتاب تفسیر مهمش با عنوان مجمع البیان (تألیف سال ۵۳۰ق) و جوامع الجامع (تألیف سال ۵۴۲ق در ۷۰ سالگی مؤلف) شهرت دارد. وی در خراسان می‌زیسته و از عالمان معتدل شیعه در این دوره به شمار می‌آید. از دیگر آثار وی می‌توان به «الاداب الدینیة للخزانة المعینیه» و «جواهر النحو» اشاره کرد. شرح حال مفصل وی، بررسی تفصیلی آثار او و نیز اوضاع زمان طبرسی را کریمان در کتاب طبرسی و مجمع البیان آورده است.

فصل‌ها

این کتاب در ۴ فصل ترتیب یافته. فصل نخست در سیره پیامبر اکرم(ص) و فاطمه زهرا(س)، فصل دوم در زندگی و امامت علی بن ابی طالب(ع)، فصل سوم در شرح امامت و زندگی معصومین تا امام حسن عسکری(ع) و فصل چهارم درباره امامت ائمه اثناعشر و امام زمان(عج).

طبرسی در این کتاب بر آن بوده است تا مختصری از دیدگاه تاریخی شیعه را درباره سیره رسول خدا، و تاریخچه زندگی امامان معصوم(ع)، به همراه بحث امامت آنها عرضه کند. قاعدتا چنین متنی می‌توانسته برای توده‌های شیعی نگاشته شده باشد که در آن زمان در ایران بسیار گسترده بوده‌اند. او معمولا در پایان هر بحثی، بدین نکته اشاره می‌کند.

انگیزهٔ تالیف

طبرسی کتاب خود را به یکی از شاهان شیعه مازندران با نام علی بن شهریار بن قارن (سلطنت از ۵۱۱-۵۳۴ق) از آل باوند اهدا کرده و در مقدمه با ستایش فراوان از وی سخن گفته است. این سلسله از سلاطین شیعه مذهبِ خطه مازندران بوده و در دورانی طولانی به بسط مذهب شیعه در آن ناحیه کمک کردند.

طبرسی پس از آن با اشاره به اینکه هر فاضلی که در آستانه وی (امیر مازندران) حاضر نشود، کامل نیست، اشعاری در ستایش او آورده و او را به داشتن دیدگاه و عقیده علوی می‌ستاید.

سپس می‌گوید: «اکنون که روزگار مرا از خدمت در آستان او عاق کرده، مصمم شدم تا خدمتی به او کنم تا این دوری را جبران کرده باشم. این خدمت چیزی جز تألیف کتاب اعلام الوری به نام او نیست.» وی آثار دیگر خود را نیز به نام بزرگان از سادات و شیعه نگاشته است.

اهمیت

کتاب اعلام الوری در کنار الارشاد مفید و کشف الغمة و روضة الواعظین فتال نیشابوری، از آثار با ارزشی است که از قرن پنجم تا هفتم درباره زندگی چهارده معصوم نگاشته شده و حکم منابع اصلی را در این زمینه دارد. ارزش این کتاب‌ها از آن روست که کوشیده‌اند تا از مصادر و منابع پیشین، شرح‌حالی برای معصومان(ع) تدارک دیده و در اختیار مسلمانان به ویژه شیعیان قرار دهند. طبیعی است که در کتاب‌ها، بیش از هر چیز مراعات حال خوانندگان کتاب‌ها می‌شده است.

اعلام الوری و ربیع الشیعه

کتاب اعلام الوری در میان شیعیان جایگاه والایی داشته است. به نظر می‌رسد که در طی قرون بعد، نسخه‌ای بدون آغاز از این کتاب به دست کسی افتاده و او بدون آگاهی، آن را به نام ربیع الشیعه به ابن طاووس نسبت داده است. علامه مجلسی که به شباهت میان این دو کتاب توجه داشته، ربیع الشیعه را به کناری نهاده و به درستی، به اعلام الوری اعتماد کرده است. در اصل، کمترین تردیدی درباره اعلام الوری و نسبت آن به طبرسی وجود ندارد.

ویژگی‌ها

ادبیات اعتدالی در این کتاب

باید توجه داشت که طبرسی در دوره‌ای زندگی می‌کند که شیعیان گرچه در ایران فراوانند، حکومت در بیشتر نقاط در دست اهل سنت است. این مسئله سبب می‌شد تا نوشته‌های آنان به صورتی معتدل نگاشته شود تا باعث تحریک دیگران بر ضد شیعه نشود.

افزون بر آن، طبرسی همانند عالمان شیعه هم‌دوره خود در ایران، مثل عبدالجلیل قزوینی، قوامی رازی شیعه‌ای معتدل است. به‌همین دلیل در این کتاب و نیز در تفسیر او آثار این اعتدال را به روشنی درمی یابیم.

به عنوان نمونه در زندگی حضرت زهرا(س) کم‌ترین اشاره‌ای به برخورد وی با حاکمیت و روابط میان آن حضرت با خلیفه اول و دوم نشده است. وی در بحث دفن امام مجتبی(ع) با آنکه اشاره به حضور عایشه و اعتراض وی کرده، اما این خبر را آورده که از اصل قرار نبود تا امام را در کنار جدش پیغمبر دفن کنند، بلکه وی را برای تجدید عهد به آن سمت آوردند و قرار بود تا در بقیع کنار جده‌اش فاطمه بنت اسد دفن شود.

ساختارمحتوایی

ترجمه‌ای از اعلام الوری

تصویر ترجمه اعلام الوری توسط عزیزالله عطاردی

شیوه وی در بحث از زندگانی ائمه، درست مانند ارشاد و سایر آثار، در ابتدا، بیان خصوصیات شخصی، سن و سال تولد و وفات و کیفیت آن و نیز معرفی فرزندان و مدت خلافت و امامت و محل دفن است و به‌دنبال آن اثبات امامت هر امام با دلایل عقلی و نقلی مطرح می‌شود. در ادامه، نقل‌هایی در معجزات امامان آورده شده و نیز به تناسب بخشی از اخبار زندگی هر امام عرضه می‌شود.

در این کتاب از سیره رسول اکرم(ص) به تفصیل سخن گفته شده است. همچنین از امام علی(ع) و به‌طور عمده از فضایل آن حضرت سخن رفته است. در زندگی امام حسین(ع) نیز این تفصیل رعایت شده و بحث عمده مقتل امام حسین(ع) است.

عدم ذکر اسناد احادیث و یا مآخذ

واقعیت آن است که طبرسی بنای یاد از مصادر خود را نداشته و بیشتر کوشیده تا متنی فراهم آورد تا راهبرد شیعیان در شناخت زندگی امامان باشد.

برآورده کردن چنین هدفی، نیازی به ذکر اسناد احادیث و یا مآخذ آن‌ها نداشته است. علاوه بر این، شیوه طبرسی در دیگر آثار او نیز نقل مصادر نیست. به‌همین دلیل وی بیشتر اخبار کتاب خود را بدون یاد از مآخذ آورده و با عبارت (روی نقلة الآثار) یا (نقلة الاخبار) (جاء فی الاثار)، (روی جماعة من اهل السیر)، (روی جماعة من اهل التاریخ) مطالب را نقل کرده است.

وی در مواردی که احادیث صحیحی را آورده از ذکر سند نیز خودداری کرده، می‌نویسد به‌دلیل (اشتهارها بین نقلة الاثار و اعتمادا علی أن نقلها من کتب محکومة بالصحة عند نقّاد الاخبار؛ به علت مشهور بودن این روایت در میان راویان احادیث و اعتماد بر آن‌ها به دلیل نقل شدن در کتاب‌هایی که حکم به صحت آن‌ها شده است) سند را نیز حذف کرده است.

با این حال مواردی وجود دارد که طبرسی نام کتابی را یاد کرده و یا اگر از شخصی نقل کرده، باید اطمینان داشت که کتاب خاصی از آن مؤلف مورد نظر وی بوده است. معمولا وقتی چیزی در این کتاب از شیخ مفید نقل می‌شود، می‌توان مطمئن بود که آن را از ارشاد نقل می‌کند. در کنار آن، مواردی هست که از اشخاصی از مؤلفان نقل کرده، اما به دلیل آنکه نام کتاب وی را نیاورده، اطمینان نداریم که از کدام یک از کتاب‌های او نقل کرده است؛ مثلا می‌نویسد: «و ذکر السید الاجل المرتضی فی بعض مسائله…».

استفاده از دیگر منابع

در میان منابع وی، چند کتاب وجود دارد که اثری از آن‌ها برجای نمانده است. برخی از آن‌ها، تنها قسمت‌های باقیمانده‌شان، همین چند نقلی است که طبرسی از آن‌ها به دست داده است. نمونه آن کتاب اخبار ابوهاشم جعفری، الرد علی الزیدیه دوریستی، التفهیم ابومحمد حسینی، نوادر الحکمة اشعری قمی، و مهم‌تر از همه کتاب المغازی ابان بن عثمان احمر است که طبرسی قسمت‌های فراوانی از آن را نقل کرده است.

نسخه و ترجمه

چاپ جدید کتاب با تحقیق مؤسسه آل البیت در دو جلد عرضه شده که امتیاز آن افزون بر استخراج منابع، فهارس آن است. همچنین این کتاب به همت استاد عزیزالله عطاردی به نام «زندگانی چهارده معصوم(ع)» به فارسی ترجمه و منتشر شده است.