اُمّ‌کُلثوم دختر امام علی، فرزند امام علی(ع) و فاطمه زهرا(س) است که به‌گفته شیخ مفید پس از امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و زینب(س) به دنیا آمد.
 مرقد منسوب به ام‌کلثوم در قبرستان باب الصغیر، سوریه | |
| نقش | راوی احادیث • ایراد خطبه در کوفه |
|---|---|
| زادروز | سال ۶ هجری قمری |
| زادگاه | مدینه |
| مدفن | قبرستان باب الصغیر و به قولی قبرستان بقیع |
| محل زندگی | مدینه |
| پدر | امام علی(ع) |
| مادر | فاطمه زهرا(س) |
| همسر(ان) | ازدواج ام‌کلثوم با عمر بن خطاب |
| امامزادگان مشهور | |
| عباس بن علی • زینب کبری • فاطمه معصومه • سید محمد • شاهچراغ • سیده نفیسه سایر امامزادگان | |
از امام علی، دختران دیگری هم با نام یا کنیه ام‌کلثوم گزارش شده است که به علت همین تشابه اسمی، درباره برخی گزارش‌ها در خصوص زندگی ام‌کلثوم اختلاف‌نظر هست. ماجرای بحث‌برانگیز در این باره، ازدواج ام‌کلثوم با عمر بن خَطّاب خلیفه دوم است که در کتاب‌های تاریخی و حدیثی نقل شده و بسیاری از عالمان شیعه آن را قبول دارند و برخی مخالف آن‌اند.
طبق برخی احادیث شیعی، این ازدواج با تهدید خلیفه دوم، و از روی اجبار و تقیه صورت گرفته است. جمعی از عالمان شیعه هم چنین نظری دارند.
در برخی منابع، ام‌کلثوم از بانوان حاضر در واقعه کربلا شمرده شده است؛ اما به‌گفته کسانی چون سید محسن امین شرح‌حال نگار شیعی، ام‌کلثوم پیش از واقعه کربلا درگذشته و ام‌کلثومِ حاضر در کربلا احتمالاً یکی دیگر از دختران امام علی و همسر مسلم بن عقیل بوده است.
آرامگاهی در سوریه وجود دارد که به عقیده برخی، مزار ام‌کلثوم است؛ اما کسانی معتقدند این قبر متعلق است به ام‌کلثوم دیگری از خاندان پیامبر و ام‌کلثوم، دختر امام علی و فاطمه، در قبرستان بقیع در مدینه دفن شده است.
ولادت و نسب
به‌گزارش عالمان شیعه و سنی، علی(ع) و فاطمه(س) فرزندی به نام ام‌کلثوم داشته‌اند.[۱] در برخی از منابع، ولادت او به‌صورت کلی و در زمان پیامبر گزارش شده است؛[۲] اما ذَهَبی تاریخ‌نگار اهل‌سنت (درگذشته ۷۴۸ق) نوشته در حدود سال ۶ قمری به دنیا آمده است.[۳]
همچنین طبق گزارش شیخ مفید در الارشاد، او فرزندِ پس از زینب(س) بوده است؛[۴] اما در سیره ابن‌اسحاق، سیره‌نویس قرن اول و دوم قمری، نام او پیش از نام زینب ذکر شده است؛ ولی تصریح نشده که او بزرگ‌تر بوده یا زینب.[۵]
کنیه‌ها و القاب
شیخ مفید نام ام‌کلثوم را زینب صُغریٰ و کنیه‌اش را ام‌کلثوم ذکر کرده است.[۶] به‌گزارش شیخ عباس قمی در اَلکُنیٰ و الاَلقاب، این کنیه را پیامبر(ص) به‌جهت شباهت زینب صغری به دخترش ام‌کلثوم، به او داد.[۷]
سید محسن امین، شرح‌حال‌نگار شیعی (۱۲۸۴- ۱۳۷۱ق) نوشته است امام علی(ع) سه یا چهار دختر به نام یا کنیهٔ ام‌کلثوم داشته است:
- ام‌کلثوم کبری دختر فاطمه (س)؛
- ام‌کلثوم همسر مسلم بن عقیل که احتمالاً ام‌کلثوم وُسطیٰ بوده است؛
- ام‌کلثوم صغری؛
- زینب صغری که کنیه‌اش ام‌کلثوم بوده است.[۸]
به‌گفته او، ممکن است دو تای آخر یکی باشند یا این‌که دو تا باشند و امام علی(ع) چهار دختر به این نام یا کنیه داشته باشد.[۹]
همسر و فرزندان
به روایت ابن‌سعد مورخ و سیره‌نویس قرن دوم و سوم قمری، ام‌کلثوم ابتدا با عُمَر بن خَطّاب، خلیفه دوم ازدواج کرد. پس از مرگ عُمَر، همسر پسرعمویش عَون پسر جعفر بن ابی‌طالب شد. پس از درگذشت عون، با برادرشوهرش محمد و پس از فوت او نیز با برادرشوهر دیگرش عبدالله بن جعفر ازدواج کرد که پیش از این، همسر خواهرش زینب بود؛[۱۰] اما مقریزیِ مورخ و سیره‌نویس (۷۶۶- ۸۴۵ ق) گزارش کرده است که او بعد از عمر، ابتدا با محمد بن جعفر ازدواج کرد و پس از مرگ وی، به عقد عون درآمد و زمانی که همسر او بود، درگذشت.[۱۱]
ابن‌سعد و ابن‌عساکر (تاریخ‌نگار قرن ششم)، نوشته‌اند ام‌کلثوم از عمر صاحب دو فرزند به نام‌های زید و رقیه شد.[۱۲] با این حال نجم‌الدین طبسی پژوهش‌گر تاریخ شیعه با تکیه بر منابعی که کشته‌شدن محمد و عون را در سال‌های ۱۶ یا ۱۷ قمری و در جنگ شوشتر گزارش کرده‌اند و نیز با تکیه بر درگذشت حضرت زینب در سال ۶۳ق و حرام بودن ازدواج هم‌زمان با دو خواهر نتیجه می‌گیرد که گزارش‌های فوق درباره زندگی و ازدواج‌های ام‌کلثوم قابل دفاع نیست.[۱۳]
ازدواج با عمر بن خطاب
ماجرای ازدواج ام‌کلثوم با عمر بن خَطّاب خلیفه دوم، مسئله‌ای بحث‌برانگیز و مورداختلاف است: براساس کتاب‌های تاریخی شیعه و سنی، همچون تاریخ یعقوبی و تاریخ طبری، و همچنین منابع حدیثی شیعه همچون کافی و تهذیب‌الاحکام، ام‌کلثوم با عمر ازدواج کرده است.[۱۴] میرزا جواد تبریزی و سید علی میلانی با بررسی دو روایت موجود در کتاب کافی، آن‌ها صحیح دانسته‌اند.[۱۵] محمدتقی شوشتری، رجالی شیعهٔ قرن چهاردهم و پانزدهم قمری نیز روایات موجود در این زمینه را متواتر دانسته و وقوع این ازدواج را انکارناپذیر شمرده است.[۱۶]
با وجود این، برخی از عالمان شیعه، از جمله آیت‌الله مرعشی[۱۷] و محمدجواد بلاغی[۱۸] این ازدواج را نپذیرفته‌‌اند. آقابزرگ تهرانی نام کتاب‌هایی که این ازدواج را انکار کرده‌اند، در الذریعه ذکر کرده است.[۱۹]
به‌عقیده عالمانی همچون سیدِ مرتضی (۳۵۵-۴۳۶ق) و فضل بن حسن طَبْرِسی (درگذشتهٔ ۵۴۸ق) این ازدواج صورت گرفته است؛ اما از روی اجبار و تقیه بوده است.[۲۰] روایاتی نیز وجود دارد که این سخن را تأیید می‌کند. برای مثال در کتاب کافی از امام صادق(ع) نقل شده است که ام‌کلثوم دختری است که از ما غصب شد.[۲۱] در روایت دیگری از همین کتاب، از تهدید عمر برای پذیرش ازدواج از سوی امام علی(ع) سخن آمده است.[۲۲]
حضور در کربلا
در منابع، از حضور ام‌کلثوم در واقعه کربلا سخن آمده است. برای مثال، سید ابن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق) در در چند جای مقتلش، لُهوف، از ام‌کلثوم نام برده است؛ ازجمله شیون او همراه با زینب، زمانی که امام حسین(ع) به آن‌ها گفت که کشته می‌شود،[۲۳] سخنرانی‌اش در کوفه و سرزنش کوفیان[۲۴] و درخواستش از شمر در شام، مبنی بر این‌که آن‌ها را از جایی وارد دمشق کند که کمتر در معرض دید باشند را گزارش کرده است.[۲۵] مطابق برخی منابع اهل‌سنت، هنگامی که اسیران کربلا را وارد کوفه کردند، ام‌کلثوم در جمع مردم این شهر، خطبه‌ای خواند و مردم کوفه را سرزنش کرد.[۲۶] اما در منابع شیعه[۲۷] و برخی منابع دیگر اهل‌سنت،[۲۸] این خطبه را از خطبه‌های حضرت زینب دانسته‌اند.
با وجود این، در این منابع تصریح نشده است که این ام‌کلثوم دختر امام علی(ع) از فاطمه(س) است. در مقابل، برخی تصریح کرده‌اند ام‌کلثومِ حاضر در واقعه کربلا یکی دیگر از دختران امام علی(ع) است که از حضرت فاطمه نبوده است.[۲۹] سید محسن امین هم نوشته است معلوم نیست ام‌کلثومی که با امام حسین در کربلا حضور داشته، کدام‌یک از دختران امام علی(ع) است؛ اما احتمال بیشتر این است که همسر مسلم بن عقیل بوده است.[۳۰]
درگذشت
درباره زمان درگذشت ام‌کلثوم و چگونگی آن، سخنان مختلفی گفته‌اند. از جمله نوشته‌اند او و فرزندش زید، هم‌زمان، بر اثر بیماری درگذشتند و این زمانی بود که ام‌کلثوم همسر عبدالله بن جعفر (درگذشت: ۸۰ق) بود.[۳۱] طبق برخی منابع، این‌دو در زمان عبدالملک بن مروان (حکومت: ۶۵-۸۶ق) و به دستور او، با سم کشته شدند و عبدالله بن عمر بر جنازه آن‌ها نماز خواند؛[۳۲] اما سید محسن امین زمان وفات او را قبل از واقعه کربلا و پیش از سال ۵۴ق ذکر کرده است.[۳۳]
مدفن
به‌گزارش ابن‌بطوطهٔ جهانگرد و سفرنامه‌نویس معروف قرن هشتم قمری، مزار ام‌کلثوم دختر علی بن ابی‌طالب(ع) از فاطمه، در یک‌فرسخی شهر دمشق است.[۳۴] یاقوت حَمَوی (۵۷۴-۶۲۶ ق) هم قبر ام‌کلثوم را در راویه دمشق گزارش کرده است.[۳۵]
اما ابن‌عساکر نوشته است ام‌کلثوم در مدینه درگذشته و در قبرستان بقیع دفن شده است و قبر موجود در راویه دمشق، متعلق است به شخص دیگری به همین نام از خاندان پیامبر(ص).[۳۶]
پانویس
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۵۴؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۲۴ق/۲۰۰۴م، ج۸، ص۳۳۸؛ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م، ج۴، ص۱۹۵۴.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۴۶۴؛ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م، ج۴، ص۱۹۵۴.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م، ج۳، ص۵۰۰.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ ابن‌اسحاق، سیرة ابن‌اسحاق، ۱۴۲۴ق/۲۰۰۴م، ج۱، ص۲۷۴.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۲۲۸.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۸۴-۴۸۵.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۸۴-۴۸۵.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م، ج۸، ص۳۳۸؛ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ۴۸۴-۴۸۵.
- ↑ مقریزی، امتاع‌الاسماع، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م، ج۵، ص۳۷۰.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م، ج۱۹، ص۴۸۲؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م، ج۸، ص۳۳۸.
- ↑ طبسی، پاسخ به چند شبهه فاطمی، ۱۳۹۳ش، ص۴۱.
- ↑ نگاه کنید به یعقوبی، تاریخ‌الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۱۴۹-۱۵۰؛ طبری، تاریخ‌الطبری، موسسةالاعلمی، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م، ج۴، ص۴۱۰؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ش، ج۵، ص۳۴۶؛ طوسی، تهذیب‌الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۶۱؛ طبرسی، اعلام‌الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۷.
- ↑ تبریزی، الانوار الالهیة، ۱۴۲۲ق، ص۱۲۳؛ میلانی، محاضرات فی الاعتقادات، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۶۵۹.
- ↑ تستری، قاموس‌الرجال، ۱۴۲۸ق، ج۱۲، ص۲۱۶.
- ↑ مرعشی نجفی، پانویس، در احقاق‌الحق، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۹۰.
- ↑ نگاه کنید به آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۷۲.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۵۷، ج۴، ص۱۷۲، ج۱۱، ص۱۴۶، ج۱۵، ص۲۲۳.
- ↑ سید مرتضی، رسائل، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۱۴۹؛ طبرسی، اعلام‌الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۷.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۴۶.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۴۶.
- ↑ سید بن طاووس، لهوف ۱۳۴۸ش، ص۸۲.
- ↑ سید بن طاووس، لهوف ۱۳۴۸ش، ص۱۵۴-۱۵۶.
- ↑ سید بن طاووس، لهوف ۱۳۴۸ش، ص۱۷۴.
- ↑ ابن‌طیفور، بلاغات النساء، الشریف الرضی، ص۳۷-۳۹؛ ابن‌حمدون، التذکرة الحمدونیه، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۲۶۴-۲۶۵؛ ابن‌سعد الآبی، نثر الدر فی المحاضرات، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۱۹-۲۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ مفید، الامالی، ۱۴۱۳ق، ص۳۲۱-۳۲۳؛ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۹۲-۹۳؛ ابن‌شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۱۱۵.
- ↑ ابن‌فقیه، البلدان، ۱۴۱۶ق، ص۲۲۴؛ خوارزمی، مقتل الحسین(ع)، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۴۵-۴۷.
- ↑ بری، الجوهره فی نسب الامام علی و آله، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م، ص۴۵.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۸۴.
- ↑ ابن‌حبیب بغدادی، المنمق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م، ص۳۱۲.
- ↑ صنعانی، المصنف، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م، ج۶، ص۱۶۴.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۸۵.
- ↑ ابن‌بطوطه، الرحله، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۳.
- ↑ یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ۱۳۹۹ق، ج۳، ص۲۰.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م، ج۲، ص۳۰۹-۳۱۰.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌اسحاق، محمد، سیرة ابن اسحاق، تحقیق احمد فرید المزیدی، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۴ق/۲۰۰۴م.
- ابن‌بطوطة، محمد بن عبد الله، رحلة ابن بطوطه، تحقیق عبدالهادی التازی، الرباط، اَکادیمیة المملکة المغربیة، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌حبیب بغدادی، محمد، المنمق فی اخبار قریش، تحقیق خورشید احمد فاروق، بیروت، عالم‌الکتب، چاپ اول، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاِصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌حَمْدون، محمد بن حسن، التَذْکِرةُ الحَمْدونیّه، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌سعد الآبی، منصور بن الحسین، نَثْرُ الدُرِّ فی المُحاضِرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مَناقب آل ابی‌طالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌طیفور، ابوالفضل احمد بن ابی‌طاهر، بلاغات‌النساء، قم، مکتبه بصیرتی، بی‌تا.
- ابن‌عبدالبر، احمد بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- ابن‌ُفَقیه، احمد بن محمد، البُلْدان، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق.
- امین، سید محسن، اعیان‌الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- بری، محمد بن ابی‌بکر، الجوهرة فی نسب الامام علی و آله، بیروت، دارالجیل، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.
- حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم‌البلدان، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
- خوارزمی، مُوَفَّقِ بن احمد، مَقتَلُ الحُسَین(ع)، قم، انوار الهدی، ۱۳۸۱ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسةالرساله، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، تهران، جهان، چاپ اول، ۱۳۴۸ش.
- سیدِ مرتضی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالقرآن، ۱۴۰۵ق.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس‌الرجال، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۹ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاَمالی، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
- صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، تحقیق عبدالرحمن اعظمی، المجلس العلمی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ‌الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، بیروت، مؤسسة عزالدین للطباعة و النشر، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب‌الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران، کتابخانه صدر، چاپ پنجم، ۱۳۶۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مرعشی نجفی، سید شهبا‌الدین، پانویس، در شوشتری، نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفةِ حُجَجِ اللهِ علی العباد، تحقیق و تصحیح مؤسسه آل‌البیت، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- مقریزی، احمد بن علی، اِمتاع الاَسماع بما للنَّبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
- میرزا جواد تبریزی، الانوار الالهیّة فی مسائل العقائدیة، بی‌جا، دار الصدیقة الشهیدة، ۱۴۲۲ق.
- میلانی، سید علی، محاضرات فی الاعتقادات، قم، مرکزالابحاث، ۱۴۲۱ق.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ‌الیعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
پیوند به بیرون