مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| موضوع | اخلاق |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسة الأعلمی للمطبوعات |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۰ ق |
مِصْباحُ الشّریعَة و مِفْتاحُ الْحَقیقَة اثری به زبان عربی و منسوب به امام جعفر صادق(ع) است. این کتاب، مشتمل بر روایاتی اخلاقی و عرفانی در ضمن ۱۰۰ باب است. برخی چون سید بن طاووس و محدث نوری، کتاب را معتبر دانسته و انتساب به امام صادق(ع) را پذیرفته‌اند و عده‌ای مانند شیخ حر عاملی و افندی اصفهانی، این انتساب را نپذیرفته و آن را به فضیل بن عیاض، عارف و زاهد بصری یا کوفی نسبت داد‌ه‌اند. این کتاب، از دیرباز مورد توجه عالمان بوده و روایات فراوانی از آن نقل شده است و شروح و ترجمه‌های فراوانی دارد.
انتساب یا عدم انتساب به امام صادق(ع)
مؤلف کتاب مشخص نیست و از این رو در مورد کتاب بحث‌های زیادی بین علما پیش آمده است. گروهی به موافقت و دفاع از این کتاب برآمده‌اند و دسته‌ای دیگر این کتاب را از اساس، باطل و نویسنده آن را کسی غیر از امام می‌دانند و دسته سوم با نگاه تردیدآمیز، قائل به تفصیل شده‌اند.[۱]
موافقان انتساب
سید بن طاووس اولین کسی است که در کتاب کشف المحجة و کتاب امان الاخطار این کتاب را منسوب به امام جعفر صادق(ع) دانسته است. وی اینگونه می‌نویسد: باید مسافر با خود همراه دارد کتاب «مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه» را که از امام صادق(ع) است؛ زیرا این کتاب، کتابی لطیف و شریف در بیان راه سلوک به طرف خداوند متعال و توجه به سوی او و راهنمای دستیابی به اسرار سیر و سلوک می‌باشد و اسرار مطویه در خود را در اختیار و دسترس خواننده می‌گذارد و خلاصه کلام آن که فواید این کتاب بسیار و حجم آن کم است. به عبارت دیگر کثیر المعنی و قلیل اللفظ است.[۲]
شهید ثانی از جمله کسانی است که در مورد این کتاب سخن به میان آورده و آن را تائید نموده است. وی در کتاب تنبیهات العلیة علی اسرار الصلاة و در کتاب کشف الریبة، منیة المرید و همچنین در مسکن الفواد از مصباح الشریعه برخی از مطالب را نقل کرده است.
فیض کاشانی نیز از کسانی است که در کتاب‌های اخلاقی و عرفانی خود، از این کتاب مطلبی را نقل کرده و از ملاحظه در موارد نقل استفاده می‌شود که او نیز کتاب را معتبر دانسته و نسبت آن به امام صادق(ع) را نسبتی معتبر و قطعی می‌داند و در این قطعیت هیچ شک و شبهه‌ای ندارد.[۳]
میرزا حسین نوری از دیگر بزرگانی است که در صحت و اعتبار این کتاب، تردیدی به خود راه نداده و در کتاب «مستدرک» در خاتمه کتاب در جلد سوم بحثی بسیار کامل و گسترده بیان داشته و دلایل کسانی که این کتاب را دارای اعتبار نمی‌دانند، به طور کامل رد می‌کند و با دلایلی این کتاب را معتبر دانسته و اخبار آن را در کتاب مستدرک روایت نموده است.[۴]
از دیگر موافقان کتاب، می‌توان به سید هاشم بحرانی، ملا مهدی نراقی، سید علیخان مدنی، کفعمی، میرزا ابوالقاسم ذهبی شیرازی، سید حسین قزوینی و شیخ حسن مصطفوی از علمای معاصر نام برد.[۵]
مخالفان انتساب
شیخ حر عاملی از جمله کسانی است که این کتاب را مردود می‌داند و مخالفت خویش را در کتاب «هدایة الامة» بیان داشته است.[۶]
میرزا عبدالله افندی نیز این انتساب را نپذیرفته و آن را به نقل از یکی از صوفیان می‌داند.[۷]{{سخ}
سید موسی شبیری زنجانی در نقلی مستقیم از آیت‌الله بروجردی گفته که ایشان کتاب مصباح الشریعة را تألیف ابو القاسم قشیری می‌دانسته‌اند.[۸]
احتیاط‌کنندگان
برخی از علمای اسلامی نیز رویکردی محتاطانه در برخورد با این کتاب داشته‌اند و منعی در عمل به این کتاب ندیده‌اند؛ گرچه این نوشتار دارای سند قطعی نبوده و به راحتی نمی‌توان آن را منتسب به امام صادق(ع) دانست. از جمله این علما می‌توان به محمد تقی مجلسی، محمدباقر مجلسی و امام خمینی اشاره کرد.[۹]
محتوا
این کتاب شامل ۱۰۰ باب است که البته همه مباحث آن اخلاقی نیست و در میان آن‌ها عناوین فقهی و آدابی نیز به چشم می‌خورد.[۱۰]
ابواب کتاب
- ظهور مراتب مکنونات قلب؛
- احکام و محمولات قلب؛
- حفظ و رعایت قلب؛
- نیت؛
- ذکر؛
- لباس؛
- مسواک؛
- بیت الخلأ رفتن؛
- طهارت؛
- خارج شدن از منزل؛
- دخول مسجد؛
- شروع کردن به نماز؛
- قرائت قرآن؛
- رکوع؛
- سجود؛
- تشهد؛
- اسلام؛
- دعا؛
- صوم؛
- عزلت؛
- زکات؛
- سلامتی؛
- حج؛
- تفکر؛
- سکوت؛
- راحتی؛
- قناعت؛
- حرص؛
- زهد؛
- صفت دنیا؛
- ورع؛
- عبرت؛
- تکلف؛
- غرور؛
- صفت منافق؛
- عقل و هوی؛
- وسوسه؛
- عجب و خودبینی؛
- خوردن؛
- پوشیدن چشم؛
- در راه رفتن؛
- خواب؛
- در حسن معاشرت؛
- کلام؛
- جدال؛
- مدح و مذمت کردن؛
- غیبت؛
- ریا؛
- حسد؛
- طمع؛
- سخاوت؛
- گرفتن و دادن چیزی؛
- فتوی دادن؛
- مشورت کردن؛
- حلم؛
- تواضع؛
- اقتدا؛
- عفو؛
- حسن خلق؛
- علم؛
- برادری؛
- امر به معروف و نهی از منکر؛
- آفت علما؛
- آفت قاریان؛
- بیان حق و باطل
- شناسایی پیامبران الهی؛
- شناسایی حضرات ائمه اطهار؛
- شناختن اصحاب رسول خدا؛
- احترام کردن به مؤمنین؛
- نیکی به پدر و مادر؛
- موعظه؛
- وصیت؛
- صدق؛
- توکل؛
- اخلاص؛
- شناخت نادانی؛
- تجلیل برادران دینی
- توبه‌کردن؛
- مجاهدت و ریاضت؛
- فساد؛
- تقوی؛
- یادکردن مرگ؛
- حساب؛
- حسن ظن؛
- تفویض؛
- یقین؛
- خوف و رجا؛
- رضا؛
- بلا؛
- حزن؛
- حیا؛
- صبر؛
- ادعا نمودن؛
- محبت پروردگار متعال؛
- معرفت؛
- محبت در راه خدا؛
- شوق؛
- حکمت؛
- حقیقت بندگی.[۱۱]
پژوهش‌های پیرامون کتاب
شروح
- شرح ملا عبدالرزاق بن ملا میر قاری گیلانی از علمای قرن یازدهم.[۱۲]
- مناهج انوار المعرفه فی اسرار مصباح الشریعه، شرحی به زبان عربی تالیف میرزا ابوالقاسم ذهبی معروف به میرزا بابای شیرازی.
- شرح مصباح الشریعه، شیخ نظام الدین صهرشتی.[۱۳]
- بیان الاسرار شرحی ناتمام (شرح چهل باب از یک صد باب این کتاب) تالیف شیخ حسین زاهدی.[۱۴]
- دیوان نظام کرمانی در ترجمه منظومه مصباح الشریعة، تالیف احمد بن عبدالواحد کرمانی.[۱۵]
- شرح فارسی مصباح الشریعه با نام عرفان اسلامی مشتمل در۱۲ جلد توسط شیخ حسین انصاریان.
ترجمه‌ها
- ترجمه‌ای با نام «آداب العارفین».[۱۶]
- ترجمه‌ای با نام «ضیاء المصباح» از اسماعیل بن محمدعلی رضوی.[۱۷]
- مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة در تزکیه نفس و حقایق و معارف الهی ترجمه حسن مصطفوی.
- ترجمه کتاب به فارسی با نام رهنمودهای امام صادق(ع) از عباس عزیزی.
- ترجمة کتاب به زبان انگلیسی، لندن ۱۹۸۹م.[۱۸]
نسخه‌های کتاب
- نسخه‌ای به‌خط ملا محمدعلی مشهدی که تاریخ نگارش آن سال ۱۰۸۲ق است. این نسخه با سه واسطه از روی نسخه‌ای به‌خط شهید ثانی نوشته شده است.
- نسخه‌ای به‌خط ملا عبدالرزاق بن محمد بن سعید مقابی که تاریخ نگارش آن سال ۱۱۱۵ق است.
- نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، تاریخ استنساخ : ۱۱۳۶ق.
- نسخه دیگر همان کتابخانه، تاریخ استنساخ : ۱۰۶۷ق.
- نسخه دیگر همان کتابخانه، تاریخ استنساخ : ۱۰۹۹ق.
- نسخ دیگر از این کتاب در همان کتابخانه.[۱۹] [۲۰]
پانویس
- ↑ احمدپور، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۲۸۵.
- ↑ ابن طاووس، امان الاخطار، ۱۴۰۹ق، ص۹۱ و ۹۲.
- ↑ بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث.
- ↑ نوری، خاتمة مستدرک، ۱۴۱۵ق، ج ۱، ص۱۹۴.
- ↑ بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث.
- ↑ حر عاملی، هدایة الامة، ۱۴۱۲ ق، ج ۸، ص۵۵۱.
- ↑ نوری، خاتمه مستدرک، ۱۴۱۵ ق، ج ۱، ص۲۰۲.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، مقالات و مباحث شخصیت شناسی و کتابشناسی، ۱۳۹۳ش، ص۴۹۸.
- ↑ بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث.
- ↑ احمدپور، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۲۸۵.
- ↑ مصباح الشریعه، ۱۴۰۰ق، فهرست کتاب.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۴، ص۱۳۵.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۱۴، ص۶۸.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۲۶، ص۱۱۵.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۹، ص۱۲۰۶.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۱، ص۲۴.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۲۱، ص۱۱۰.
- ↑ بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۲۱، ص۱۱۰ و ۱۱۱.
- ↑ بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث.
منابع
- ابن طاووس، علی بن موسی، الأمان من أخطار الأسفار و الزمان، قم، آل البیت، ۱۴۰۹ق.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعة، بیروت، دار الاضواء.
- حر عاملی، محمد بن حسن، هدایة الامة الی احکام الائمة، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- مصباح الشریعه، منسوب به امام صادق، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۰ق.
- نوری، میرزاحسین، خاتمة االمستدرک، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق.
- احمدپور، مهدی، کتابشناخت اخلاق اسلامی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۳۹۹ق.
- شبیری زنجانی، سیدموسی، جرعه‌ای از دریا، مقالات و مباحث شخصیت شناسی و کتابشناسی، قم، ۱۳۹۳ش.