مِصْباحُ الشّریعَة و مِفْتاحُ الْحَقیقَة اثری به زبان عربی و منسوب به امام جعفر صادق(ع) است. این کتاب، مشتمل بر روایاتی اخلاقی و عرفانی در ضمن ۱۰۰ باب است. برخی چون سید بن طاووس و محدث نوری، کتاب را معتبر دانسته و انتساب به امام صادق(ع) را پذیرفته‌اند و عده‌ای مانند شیخ حر عاملی و افندی اصفهانی، این انتساب را نپذیرفته و آن را به فضیل بن عیاض، عارف و زاهد بصری یا کوفی نسبت داد‌ه‌اند. این کتاب، از دیرباز مورد توجه عالمان بوده و روایات فراوانی از آن نقل شده است و شروح و ترجمه‌های فراوانی دارد.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| موضوع | اخلاق |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسة الاعلمی للمطبوعات |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۰ ق |
انتساب یا عدم انتساب به امام صادق(ع)
مؤلف کتاب مشخص نیست و از این رو در مورد کتاب بحث‌های زیادی بین علما پیش آمده است. گروهی به موافقت و دفاع از این کتاب برآمده‌اند و دسته‌ای دیگر این کتاب را از اساس، باطل و نویسنده آن را کسی غیر از امام می‌دانند و دسته سوم با نگاه تردیدآمیز، قائل به تفصیل شده‌اند.[۱]
موافقان انتساب
سید ابن طاووس اولین کسی است که در کتاب کشف المحجة و کتاب امان الاخطار این کتاب را منسوب به امام جعفر صادق(ع) دانسته است. وی اینگونه می‌نویسد: باید مسافر با خود همراه دارد کتاب «مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه» را که از امام صادق(ع) است؛ زیرا این کتاب، کتابی لطیف و شریف در بیان راه سلوک به طرف خداوند متعال و توجه به سوی او و راهنمای دستیابی به اسرار سیر و سلوک می‌باشد و اسرار مَطویّه(نهفته) در خود را در اختیار و دسترس خواننده می‌گذارد و خلاصه کلام آن که فواید این کتاب بسیار و حجم آن کم است. به عبارت دیگر کثیر المعنی و قلیل اللفظ است.[۲]
شهید ثانی از جمله کسانی است که در مورد این کتاب سخن به میان آورده و آن را تائید نموده است. وی در کتاب تنبیهات العلیة علی اسرار الصلاة و در کتاب کشف الریبة، مُنیةُ المرید برخی از مطالب را نقل کرده است. وی در مُسکِّن الفواد پس از نقل فرازهایی از مصباح الشریعه، صراحتاً می‌گوید این مطالب از سخنان امام صادق(ع) است.[۳]
علامه مجلسی، به مطالعهٔ مصباح الشریعة سفارش نموده و می‌گوید شهید ثانی این کتاب را با سندهای خود از امام صادق(ع) نقل نموده است و متن آن دلالت بر صحّت و درستی انتساب آن به امام(ع) دارد.[۴]
فیض کاشانی نیز از کسانی است که در کتاب‌های اخلاقی و عرفانی خود، از این کتاب مطلبی را نقل کرده و از ملاحظه در موارد نقل استفاده می‌شود که او نیز کتاب را معتبر دانسته و نسبت آن به امام صادق(ع) را نسبتی معتبر و قطعی می‌داند و در این قطعیت هیچ شک و شبهه‌ای ندارد.[۵]
میرزا حسین نوری از دیگر بزرگانی است که در صحت و اعتبار این کتاب، تردیدی به خود راه نداده و در کتاب «مستدرک» در خاتمه کتاب در جلد سوم بحثی بسیار کامل و گسترده بیان داشته و دلایل کسانی که این کتاب را دارای اعتبار نمی‌دانند، به طور کامل رد می‌کند و با دلایلی این کتاب را معتبر دانسته و اخبار آن را در کتاب مستدرک روایت نموده است.[۶]
از دیگر موافقان کتاب، می‌توان به سید هاشم بحرانی، محمدمهدی نراقی، سید علی‌خان مدنی، کفعمی، میرزا ابوالقاسم ذهبی شیرازی، سید حسین قزوینی و نیز حسن مصطفوی نام برد.[۷]ملا هادی سبزواری نیز از کسانی است که با نقل عبارت مشهور موجود در مصباح الشریعه «الْعُبُودِيَّةُ جَوْهَرٌ كُنْهُهَا الرُّبُوبِيَّةُ» بدون این که نامی از کتاب بیاورد آن را منسوب به امام صادق(ع) کرده است (و فى الحديث المروى عن صادق الآل عليه سلام الله المتعال العبودية جوهرة كنهها الربوبية) [۸] مطهری محقق و اسلام پژوه شیعی(۱۲۹۸-۱۳۵۸ش.) نیز نقل کرده کتاب مصباح الشریعه کتابی است که فضیل بن عیاض ادعا کرده است محتوایش پاسخ‌هایی است که امام صادق(ع) به سؤالات من داده است. مطهری در توجیه نوع محتوا (که به صورت خاص و ادبیات کم نظیر در میان دیگر احادیث معصومین است) می‌گوید بدیهی است مردی این‌چنین عارف و بامعرفت و باتقوا و زاهد وقتی نزد امام صادق(ع) برود، خیلی فرق می‌کند با فلان ساربان که مثلًا مسئله‌ای از شکیات می‌خواهد بپرسد و نزد امام صادق(ع) می‌رود؛ قهراً سؤالات او در یک سطح بالاتر است و جواب‌های امام هم از جواب‌هایی که به دیگران می‌دهد در یک سطح بالاتر است. طبعاً کتاب در یک سطح بالاتری قرار می‌گیرد. [۹]
مخالفان انتساب
شیخ حر عاملی از جمله کسانی است که این کتاب را مردود می‌داند و مخالفت خویش را در کتاب «هدایة الامة» بیان داشته و باور دارد که برخی مطالب در این کتاب با احادیث متواتر مخالفت دارد.[۱۰]
عبدالله بن عیسی افندی نیز این انتساب را نپذیرفته و آن را به نقل از یکی از صوفیان می‌داند.[۱۱]
سید موسی شبیری زنجانی، در جرعه ای از دریا، نقلی مستقیم از آیت‌الله بروجردی گفته که ایشان کتاب مصباح الشریعة را تألیف ابو القاسم قشیری(رییس متصوفه) می‌دانسته‌اند.[۱۲]
محمدرضا مظفر نیز باور دارد که اسلوب این کتاب گواهی می‌دهد که بیش‌تر مطالب آن جعلی است.[۱۳]
امام خمینی نیز معتقد است که مصباح الشریعه کتابی نیست که شایستهٔ استناددهی داشته باشد؛ چرا که اصلاً معلوم نیست که مطالب آن روایت از معصوم(ع) باشد؛ چه رسد به این که آن را روایت معتبری بدانیم. وی همچنین می‌افزاید که بعید نیست که مطالب این کتاب اساساً ساختهٔ بعضی از اهالی علم و حالات عرفانی باشد.[۱۴] امام خمینی در جای دیگری نیز خاطرنشان می‌کند که ظاهرا این کتاب از عارفی است که آن را به نام امام صادق(ع) نوشته است.[۱۵][یادداشت ۱]
محتوا
این کتاب شامل ۱۰۰ باب است که البته همه مباحث آن اخلاقی نیست و در میان آنها عناوین فقهی و آدابی نیز به چشم می‌خورد.[۱۶]
ابواب کتاب
- ظهور مراتب مکنونات قلب؛
- احکام و محمولات قلب؛
- حفظ و رعایت قلب؛
- نیت؛
- ذکر؛
- لباس؛
- مسواک؛
- بیت الخلأ رفتن؛
- طهارت؛
- خارج شدن از منزل؛
- دخول مسجد؛
- شروع کردن به نماز؛
- قرائت قرآن؛
- رکوع؛
- سجود؛
- تشهد؛
- اسلام؛
- دعا؛
- صوم؛
- عزلت؛
- زکات؛
- سلامتی؛
- حج؛
- تفکر؛
- سکوت؛
- راحتی؛
- قناعت؛
- حرص؛
- زهد؛
- صفت دنیا؛
- ورع؛
- عبرت؛
- تکلف؛
- غرور؛
- صفت منافق؛
- عقل و هوی؛
- وسوسه؛
- عجب و خودبینی؛
- خوردن؛
- پوشیدن چشم؛
- در راه رفتن؛
- خواب؛
- در حُسنِ معاشرت؛
- کلام؛
- جدال؛
- مدح و مذمت کردن؛
- غیبت؛
- ریا؛
- حسد؛
- طمع؛
- سخاوت؛
- گرفتن و دادن چیزی؛
- فتوی دادن؛
- مشورت کردن؛
- حلم؛
- تواضع؛
- اقتدا؛
- عفو؛
- حسن خلق؛
- علم؛
- برادری؛
- امر به معروف و نهی از منکر؛
- آفت علما؛
- آفت قاریان؛
- بیان حق و باطل
- شناسایی پیامبران الهی؛
- شناسایی حضرات ائمه اطهار؛
- شناختن صحابه حضرت محمد صلی الله علیه و آله؛
- احترام کردن به مؤمنین؛
- نیکی به پدر و مادر؛
- موعظه؛
- وصیت؛
- صدق؛
- توکل؛
- اخلاص؛
- شناخت نادانی؛
- تجلیل برادران دینی
- توبه‌کردن؛
- مجاهدت و ریاضت؛
- فساد؛
- تقوی؛
- یادکردن مرگ؛
- حساب؛
- حسن ظن؛
- تفویض؛
- یقین؛
- خوف و رجا؛
- رضا؛
- بلا؛
- حزن؛
- حیا؛
- صبر؛
- ادعا نمودن؛
- محبتِ پروردگار متعال؛
- معرفت؛
- محبت در راه خدا؛
- شوق؛
- حکمت؛
- حقیقت بندگی.[۱۷]
نخستین روایت این کتاب درباره راه رسیدن به مقام بندگان مُقرَّب و اولیاء حقیقی خداست. آغاز روایت بیان تقسیمات چهارگانه معامله است که عبارتند از: معامله با خدا، معامله با نفس، معامله با خلق، معامله با دنیا و تقسیم هر یک از آنها به ارکان هفتگانه. ادای حق الهی، حفظ حدود او، شکر نعمت‌هایش، راضی بودن به امامان شیعه قضایش، صبر بر بلایش، بزرگداشت حرمتش و شوق به او، ارکان هفتگانه معامله با خداست. [۱۸] روایت پایانی کتاب درباره تعریف غیبت و حرام بودن آن و گناهکاربودن غیبت کننده است. در این روایت تصریح شده که غیبت می‌تواند درباره ظاهر افراد، اخلاقشان، کارها، عقل، معاملات، و یا مذاهبشان باشد.منشاء و اسباب و عوامل غیبت هم می‌تواند اموری باشند مانند: آرام کردن خشم، همراهی با گروه غیبت کننده، تهمت زدن، تصدیق خبری بدون تحقیق، بدگمانی، حسادت، مسخره کردن و...[۱۹]
پژوهش‌های پیرامون کتاب
شروح
- شرح ملا عبدالرزاق بن ملا میر قاری گیلانی از علمای قرن یازدهم.[۲۰]
- مناهج انوار المعرفه فی اسرار مصباح الشریعه، شرحی به زبان عربی تالیف میرزا ابوالقاسم ذهبی معروف به میرزا بابای شیرازی.
- شرح مصباح الشریعه، شیخ نظام‌الدین صهرشتی.[۲۱]
- بیان الاسرار شرحی ناتمام (شرح چهل باب از یک صد باب این کتاب) تالیف شیخ حسین زاهدی.نویسنده ۱۵۰۸سال قمری از نوشتنش فارغ شده است.[۲۲]
- دیوان نظام کرمانی در ترجمه منظومه مصباح الشریعة، تالیف احمد بن عبدالواحد کرمانی.[۲۳]
- شرح فارسی مصباح الشریعه با نام عرفان اسلامی مشتمل در۱۲ جلد توسط حسین انصاریان.[۲۴]
ترجمه‌ها
- ترجمه‌ای با نام «آداب العارفین».[۲۵]
- ترجمه‌ای با نام «ضیاء المصباح» از اسماعیل بن محمدعلی رضوی.[۲۶]
- مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة در تزکیه نفس و حقایق و معارف الهی ترجمه حسن مصطفوی.
- ترجمه کتاب به فارسی با نام رهنمودهای امام صادق(ع) از عباس عزیزی.
- ترجمه کتاب به زبان انگلیسی، لندن ۱۹۸۹م.[۲۷]
نسخه‌های کتاب
- نسخه‌ای به‌خط ملا محمدعلی مشهدی که تاریخ نگارش آن سال ۱۰۸۲ق است. این نسخه با سه واسطه از روی نسخه‌ای به‌خط شهید ثانی نوشته شده است.
- نسخه‌ای به‌خط ملا عبدالرزاق بن محمد بن سعید مقابی که تاریخ نگارش آن سال ۱۱۱۵ق است.
- نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، تاریخ استنساخ : ۱۱۳۶ق.
- نسخه دیگر همان کتابخانه، تاریخ استنساخ : ۱۰۶۷ق.
- نسخه دیگر همان کتابخانه، تاریخ استنساخ : ۱۰۹۹ق.
- نسخه‌های دیگر از این کتاب در همان کتابخانه.[۲۸] [۲۹]
پانویس
- ↑ احمدپور، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۲۸۵.
- ↑ ابن طاووس، امان الاخطار، ۱۴۰۹ق، ص۹۱ و ۹۲.
- ↑ شهید ثانی، مسكن الفؤاد عند فقد الاحبة و الاولاد، بصیرتی، ص۵۳.
- ↑ مجلسی، روضة المتقين فی شرح من لا يحضره الفقيه، ۱۴۰۶ق، ج۱۳، ص۲۰۱.
- ↑ بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث.
- ↑ نوری، خاتمة مستدرک، ۱۴۱۵ق، ج ۱، ص۱۹۴.
- ↑ بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث.
- ↑ سبزواری، شرح الأسماءالحسنى، ج۱، ص۵.
- ↑ مطهری، آزادی معنوی، ص۴۴، https://lms.motahari.ir/book-page/4/آزادی%20معنوی?page=44
- ↑ حر عاملی، هدایة الامة، ۱۴۱۲ ق، ج ۸، ص۵۵۱.
- ↑ نوری، خاتمه مستدرک، ۱۴۱۵ ق، ج ۱، ص۲۰۲.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، مقالات و مباحث شخصیت شناسی و کتابشناسی، ۱۳۹۳ش، ج۳، ص۴۹۸.
- ↑ مظفر، «مقدمه» در جامع السعادات، ناشر اعلمی بیروت، ص۲۰.
- ↑ امام خمینی، المكاسب المحرمة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۸۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۵ش، ج۱۸، ص۴۵۲.
- ↑ احمدپور، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۲۸۵.
- ↑ مصباح الشریعه، ۱۴۰۰ق، فهرست کتاب.
- ↑ مصباح الشريعة المنسوب للإمام الصادق (ع)، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۵.
- ↑ مصباح الشريعة المنسوب للإمام الصادق (ع)، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۳۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۴، ص۶۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۶، ص۱۱۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۲۰۶.
- ↑ انصاریان،عرفان اسلامی شرح مصباح الشریعه،دارالعرفان، ۱۳۸۶ش.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۱۱۰.
- ↑ بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق،ج ۲۱، ص۱۱۰ و ۱۱۱.
- ↑ بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث.
یادداشت
- ↑ برخی از تعابیر که از تعابیر اختصاصیِ مصباح الشریعه است مانند: الْعُبُودِيَّةُ جَوْهَرٌ كُنْهُهَا الرُّبُوبِيَّةُ از سوی امام خمینی نقل شده ولی آن را به کسی منسوب نکرده است. شبیری، جرعه‌ای از دریا،۱۳۹۳ش، ج۳، پاورقی ص۶۵۳. فرازی از متن اجازه نقل امور عقلیه توسط امام خمینی به سید ابراهیم علوی مقبره‌ای.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، الذریعة، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، الأمان من اخطار الاسفار و الزمان، قم، آل البیت، ۱۴۰۹ق.
- احمدپور، مهدی، کتابشناخت اخلاق اسلامی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- بررسی کتاب مصباح الشریعه، سایت محدث، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۳۹۹ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، هدایة الامة الی احکام الائمة، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- خمينى، سيد روح اللّٰه موسوى، المكاسب المحرمة، قم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ۱۴۱۵ق.
- خمينى، سيد روح اللّٰه موسوى، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ۱۳۸۵ش.
- شبیری زنجانی، سیدموسی، جرعه‌ای از دریا، مقالات و مباحث شخصیت شناسی و کتابشناسی، قم، ۱۳۹۳ش.
- مجلسی اول، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: سید حسین موسوی کرمانی، علی‌پناه اشتهاردی، سید فضل‌الله طباطبائی، مؤسسه فرهنگی اسلامی قم، کوشان‌پور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- مصباح الشریعه، منسوب به امام صادق، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۰ق.
- مظفر، محمد رضا، «ترجمه» در جامع السعادات تألیف مهدی نراقی، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بی‌تا.
- نوری، میرزاحسین، خاتمة االمستدرک، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق.
- https://lms.motahari.ir/book-page/4/آزادی%20معنوی?page=44