ابوذر غفاری

مقاله قابل قبول
شناسه ناقص
عدم جامعیت
از ویکی شیعه
ابوذر غفاری
مشخصات فردی
نام کاملجُندب بن جَناده غِفاری
کنیهابوذرّ
لقبابوذرّ غِفاری
زادروز۳۳ سال پیش از هجرت
محل زندگیمدینه، شام (تبعیدگاه)، ربذه (تبعیدگاه)
نسب/قبیلهطایفه بنی غِفار بن ملیل
درگذشت۳۲ق؛ربذه
مشخصات دینی
زمان اسلام آوردنجزء نخستین گروندگان
دلیل شهرتیکی از ارکان اربعه شیعه
نقش‌های برجستهاز یاران امام علی(ع)
دیگر فعالیت‌ها؛ مخالفت با خلفاء خصوصاً در واقعه سقیفه، منع نگارش حدیث، بخشش‌های بیت المال در زمان عثمان


ابوذر غِفاری (درگذشت ۳۲ق) یا جُنْدَب بْن جَنادَه غفاری از بزرگان صحابه پیامبر اکرم(ص) و از پیشتازان به اسلام و یاران امام علی(ع) بود. وی از دوست‌داران پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بود که نزد شیعه و اهل سنت دارای فضائل و مناقب فراوانی است و علمای رجال، او را یکی از ارکان اربعه شیعه دانسته‌اند. اعتراض‌های ابوذر به اقدامات عثمان، سبب تبعید وی به شام و سپس ربذه شد و در همان‌جا درگذشت.

زندگی‌نامه

ابوذر ۲۰ سال پیش از ظهور اسلام، به دنیا آمد.[۱] پدرش «جناده» از فرزندان غفار و مادرش «رملة بنت الوقیعه» از طایفه بنی‌غفار بن ملیل بود.[۲] البته نام پدرش را یزید، عشرقه، عبدالله و سَکَن نیز گفته‌اند.[۳]

رجال‌نویسان و صحابه نگاران، ابوذر را بلندقامت، گندمگون، لاغراندام،[۴]دارای مو و ریش‌های سفید،[۵] درشت و قوی‌هیکل توصیف کرده‌اند.[۶]

پیامبر(ص):
«إن الله أمرني بِحُبّ أربعة، وأخبرني أنه يُحبّهم: عليّ و المقداد و أبوذر و سلمان» «خداوند مرا به دوست داشتن ۴ تن دستور داد و مرا خبر داد که خودش آنها را دوست دارد: علی، مقداد، ابوذر، سلمان».

الغدیر، ۱۳۹۷ق، ج ۹، ص ۱۱۷.

اسماء و القاب

نام اصلی او مورد اختلاف است و در کتب تاریخی به نام‌های مختلفی مانند «بدر بن‌ جندب»، «بریر بن‌ عبدالله»، «بریر بن جناده»، «بریره بن‌ عَشْرَقه»، «جندب بن‌ عبدالله»، «جندب بن‌ سکن» و «یزید بن‌ جناده» اشاره شده است.[۷] در الاستیعاب جندب بن جناده، رایج‌تر و صحیح‌تر دانسته شده است.[۸]

خانواده

او فرزندی به اسم «ذَرْ» داشته و به همین دلیل او را کنیه ابوذر داده‌اند و بیشتر با این کنیه شناخته می‌شود. [۹]کلینی روایتی را نقل می‌کند که در باب وفات ذَر آمده است.[۱۰] همسرش را نیز «امّ‌ ذر» گفته‌اند.[۱۱] ابوذر، برادری به نام اُنَیس نیز داشته است که شیخ طوسی او را هم از اصحاب پیامبر نام برده است.[۱۲]

مسلمان‌شدن

ابوذر از سابقون و پیشتازان اسلام است.[۱۳] به گفته برخی، ابوذر قبل از اسلام نیز یکتاپرست بود و سه سال پیش از بعثت پیامبر(ص) خدا را می‌پرستید.[۱۴] ابن‌حبیب بغدادی، ابوذر را از جمله کسانی می‌داند که شراب و ازلام را در عصر جاهلیت حرام می‌دانسته‌اند.[۱۵] وی پس از ظهور اسلام جزء اولین نفرات ایمان‌آورنده به رسول اکرم(ص) بود. روایت است که ابوذر گفت: من چهارمین نفر بودم که نزد پیامبر(ص) رفتم و به او گفتم: سلام بر تو‌ ای رسول خدا! شهادت می‌دهم که خدایی جز الله نیست و شهادت می‌دهم که محمد بنده او و فرستاده اوست. پس خوشحالی را در چهره رسول خدا(ص) دیدم.[۱۶]

ابن‌عباس، اسلام ابوذر را این‌گونه روایت می‌کند: هنگامی که ابوذر از بعثت پیامبر(ص) در مکه آگاه گردید، به برادرش انیس گفت: به آن سرزمین برو و مرا از علم این مرد که گمان می‌کند او را از آسمان، اخباری می‌رسد، آگاه‌ ساز و سخنانش را گوش کن و نزد من برگرد. برادر به مکه رسید، سخنان پیامبر(ص) را شنید و نزد ابوذر بازگشت. سپس ابوذر به مکه رفت و به جستجوی پیامبر(ص) برآمد. ابوذر گفت: چون صبح فرا رسید به همراه امام علی(ع) راهی خانه پیامبر(ص) شدیم.[۱۷]

ماجرای اسلام ابوذر در منابع شیعی به گونه‌ای دیگر روایت شده است. کلینی در روایتی از امام صادق(ع)، اسلام آوردن ابوذر را در ضمن ماجرای شگفتی نقل می‌کند.[۱۸]

سخنان امام علی(ع) هنگام تبعید ابوذر به ربذه

ابوذر! همانا تو برای خدا به خشم آمدی، پس امید به کسی بند که به خاطر او خشم گرفتی. این مردم بر دنیای خود از تو ترسیدند، و تو بر دین خویش از آنان ترسیدی. پس آن را که به خاطرش از تو ترسیدند بدیشان واگذار، و با آنچه از آنان بر آن ترسیدی رو به گریز در آر. بدانچه آنان را از آن بازداشتی، چه بسیار نیاز دارند، و چه بی‌نیازی تو بدانچه از تو باز می‌دارند. به زودی می‌دانی فردا سود برنده کیست، و آن که بیشتر بر او حسد برند، چه کسی است. اگر آسمانها و زمین بر بنده‌ای ببندد، و او از خدا بترسد، برای وی میان آن دو برون‌شوی نهد. جز حق مونس تو مباشد، و جز باطل تو را نترساند. اگر دنیای آنان را می‌پذیرفتی تو را دوست می‌داشتند، و اگر از آن به وام می‌گرفتی امینت می‌انگاشتند.

نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، خطبه ۱۳۰، ۱۳۷۷ش، ص۱۲۸-۱۲۹.

فضائل و مناقب

پیامبر(ص) خطاب به او می‌فرماید: مرحبا یا ابوذر! تو از ما اهل بیت هستی.[۱۹] و یا در جایی دیگر درباره او می‌فرماید: آسمان بر کسی سایه نیفکنده و زمین، احدی را نپرورانده که راستگوتر از ابوذر باشد.[۲۰] رسول خدا(ص) در روایتی دیگر، ابوذر را در زهد و فروتنی مانند عیسی بن مریم توصیف کرده است.[۲۱] در روایت دیگری حضرت خطاب به ابوذر فرموده: تو مردى از اهل بهشت هستى و چگونه این طور نباشد و حال آن که بعد از من تو را به جرم محبتت به اهل بیت من از حرم من طرد مى‌کنند و از آن پس تنها زندگى کرده و غریب و تنها خواهى مرد و جماعتى به واسطه تو سعادتمند خواهند شد، آنان کسانى هستند که در تجهیز و تدفین تو سعى خواهند نمود، ایشان رفیقان من در بهشت جاوید خواهند بود، همان بهشتى که حقّ تعالى وعده‌اش را به متّقین داده است.[یادداشت ۱] [۲۲] این مضمون در باره ابوذر با عبارت مختلف نقل شده است به عنوان نمونه پیامبر(ص)بر اساس نقلی در باره ابوذر فرموده: خدواند او را رحمت کند که تنها زندگی می‌کند و تنها می‌میرد و تنها برانگیخته خواهد شد.[۲۳] [یادداشت ۲] از امام علی(ع) درباره ابوذر سؤال شد. امام(ع) فرمود: او دارای علمی است که مردم از آن عاجزند و بر آن تکیه زده در حالی که از آن چیزی کم نمی‌شود.[۲۴] امیر مؤمنان(ع)، ابوذر را از افرادی می‌داند که بهشت مشتاق آنان است.[۲۵]حضرت زهرا(س) به سلمان فرمود: سه خانم بسیار زیبا غروب یک روز پس از وفات پدرم پیامبر خدا بر من وارد شدند و گفتند از زنان بهشتی هستند به نام‌های «ذرّه» بر‌ای ابوذر و «مقدوده» برای مقداد و «سَلمی» برای سلمان و گفتند خداوند بزرگ آنان را برای ابوذر و مقداد و سلمان آفریده است. [۲۶]

امام باقر(ع) می‌فرماید: پس از رسول خدا(ص) همه افراد مرتد شدند و دست از علی(ع) کشیدند مگر سه نفر؛ سلمان، ابوذر و مقداد. برای عمار هم تردیدی عارض شد اما برگشت.[۲۷][یادداشت ۳]

امام صادق(ع) درباره عبادت ابوذر فرمود: بیشترین عبادت ابوذر تفکر بود... آن قدر از ترس خدا گریه کرد تا چشمانش مجروح شد.[۲۸] امام صادق(ع) در روایتی دیگر فرمود: ابوذر گفت سه چیز را که مردم با آن دشمن هستند را دوست دارم؛ مرگ، فقر، بلا. امام(ع) در ادامه می‌فرماید: مراد ابوذر این است که مرگ در اطاعت خدا بهتر است از زندگی در معصیت خداوند و بلا در طاعت خدا محبوب‌تر از صحت در نافرمانی خدا و فقر در طاعت خدا بهتر از بی‌نیازی در معصیت خداوند است.[۲۹]

در منابع شیعی، ابوذر غفاری یکی از ارکان اربعه شیعه در میان سلمان، مقداد و عمار ذکر شده است.[۳۰] شیخ مفید حدیثی را از امام کاظم(ع) روایت می‌کند که در روز قیامت، منادی ندا می‌دهد کجایند حواریان(یاران خاص) رسول خدا که پیمان‌شکنی نکردند؟ پس سلمان، مقداد و ابوذر از جا برمی‌خیزند.[۳۱]

آقابزرگ تهرانی، دو کتاب «اخبار أبی ذرّ» تألیف ابو منصور ظفر بن حمدون بادرائی[۳۲] و «أخبار أبی ذر الغِفاری و فضائله» اثر شیخ صدوق[۳۳] را در باب احوالات و فضائل ابوذر نام می‌برد.

سید علی‌خان مدنی درباره ابوذر می‌نویسد: وی از عالمان بزرگ و زاهدان والامقام بود که در سال، چهارصد دینار بخشش می‌کرد و چیزی را نمی‌اندوخت.[۳۴]

بحرالعلوم، ابوذر را یکی از حواریونی می‌داند که بر روش سیّدالمرسلین حرکت کرد و در ذکر مناقب اهل بیت(ع) و معایب و رذایل دشمنان آنان سرسخت بود.[۳۵]

ابونعیم اصفهانی نیز می‌گوید: ابوذر پیامبر اسلام(ص) را خدمت کرد و اصول را یاد گرفت و غیر آن را کنار گذارد...وی ترک کننده رباخواری قبل از نزول شریعت اسلام و احکام الهی بود. در راه حق، سرزنش ملامت‌گران بر وی فائق نمی‌آمد و قدرت حکّام، او را به خواری نمی‌افکند.[۳۶]

علاقه به امام علی(ع)

اربلی روایتی را نقل می‌کند که ابوذر، علی(ع) را وصی خویش قرار داد و گفت: به خدا قسم به امیرالمؤمنینِ بر حق وصیت کردم. به خدا قسم او بهاری است که در او آرامش است هر چند از شما جدا گردیده و حقش در خلافت غصب شده باشد.[۳۷] ابن ابی الحدید نیز می‌گوید: ابوذر در ربذه به ابن رافع گفت که به زودی فتنه‌ای رخ خواهد داد، از خدا بترسید و از علی بن ابی‌طالب(ع) حمایت کنید.[۳۸] این دوستی و علاقمندی به علی بن ابیطالب(ع) تا آن جا بود که در تشییع شبانه پیکر فاطمه زهرا(س) شرکت کرد.[۳۹]

در زمان خلفاء

ابوذر در دفاع از حق امام علی(ع) بر ولایت در آغاز از بیعت با ابوبکر سرباز زد.[۴۰]

وی در زمان خلیفه دوم از کسانی بود که به دستور عمر درباره منع نگارش حدیث بی‌اعتنا بود و می‌گفت: والله اگر شمشیری را بر دهانم نهند تا از پیامبر خدا(ص) نقل روایت نکنم، تحمل بُرندگی شمشیر را بر ترک سخن رسول خدا(ص) ترجیح خواهم داد.[۴۱] به دلیل نقل حدیث بود که ابوذر با چند نفر دیگر در زمان عُمَر زندانی شدند.[۴۲]

تبعید به شام

بنابر نقل ابن ابی الحدید، علت تبعید ابوذر به شام در پی بخشش مبالغ بیت المال به مروان بن حکم، زید بن ثابت و دیگران توسط عثمان بود. وی می‌گوید: ابوذر در کوچه و خیابان فریاد می‌زد و اعتراض می‌کرد تا اینکه عثمان، او را از مدینه اخراج و به شام تبعید کرد.[۴۳]

وی در شام به کارهای معاویه اعتراض می‌کرد. روزی معاویه، ۳۰۰ دینار را برایش فرستاد. ابوذر به آورنده پول گفت: اگر این سهم امسال من از بیت المال است که تاکنون نداده‌اید، می‌پذیرم ولی اگر پاداش است نیازی بدان ندارم، و آن را پس فرستاد. هنگامی که معاویه کاخ خضراء [سبز] را در دمشق بنانهاد ابوذر گفت:‌ای معاویه! اگر این کاخ از پول خداست خیانت است و اگر از پول خودت است اسراف است.

بدین طریق در شام دائماً به معاویه می‌گفت: بخدا سوگند! کارهایی را کرده‌ای که من آنها را نمی‌شناسم؛ بخدا سوگند! این کارها نه در کتاب خدایند و نه در سنت پیامبرش(ص)؛ من حقی را می‌بینم که خاموش می‌شود؛ باطلی را می‌بینم که زنده می‌شود و راستگویی را می‌بینم که تکذیب می‌شود.... تا اینکه روزی معاویه پس از شنیدن سخنان ابوذر دستور بازداشت وی را صادر کرد و وی را دشمن خدا و دشمن رسول خدا خواند. ابوذر نیز در پاسخ گفت: من نه دشمن خدایم و نه دشمن رسول خدا، بلکه تو و پدرت دشمن خدا و رسول خدایید، به ظاهر اسلام آوردید و کفرتان را در دل نهفتید و قطعاً رسول خدا(ص) تو را لعن کرد و چندین بار تو را نفرین کرد که سیر نشوی. معاویه گفت: من آن شخص نیستم. ابوذر گفت: چرا تو همو هستی؛ رسول خدا(ص) به من گفت، در حالی که بر او می‌گذشتم و خودم شنیدم که می‌گفت: خدایا او [معاویه] را لعن کن و سیرش نکن مگر با خاک. در اینجا معاویه دستور زندانی کردن او را صادر کرد.[۴۴]

همچنین گفته‌اند وی در شام، مردم را به فضایل پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) او توصیه می‌کرد. معاویه، مردم را از مجالست با وی نهی کرد، و به عثمان نامه نوشت و وی را از اعمال و سخنان ابوذر آگاه ساخت. معاویه پس از پاسخ عثمان، ابوذر را به مدینه روانه کرد.[۴۵]

تبعید به ربذه

ابوذر در مدینه با عثمان دیدار کرد ولی دینارهای اهدایی‌اش را نپذیرفت و به انتقاد از حکومت وی پرداخت. عثمان نیز او را تاب نیاورد و وی را با بدترین حالت به ربذه تبعید کرد. شرح حال گفتگو بین ابوذر و عثمان و تبعید به ربذه در بسیاری از کتب تاریخی آمده است.[۴۶]

عثمان هنگام تبعید ابوذر به ربذه دستور داد کسی او را مشایعت نکند و با او سخن نگوید، و امر کرد مروان بن حکم او را از مدینه بیرون کند. بدین طریق، کسی جرأت همراهی او را نداشت؛ با این حال، امام علی(ع)، عقیل و حسنین(ع) و عمار یاسر برای مشایعت او حاضر شدند و او را بدرقه نمودند.[۴۷] تعاریف امام علی(ع) از ابوذر هنگام تبعید وی را می توان در نهج البلاغه دید.[۴۸]

وفات

پیامبر(ص):
ای ابوذر! تو تنها زندگی می‌کنی، تنها می‌میری، تنها مبعوث می‌شوی و تنها وارد بهشت می‌شوی. به واسطه تو، کسانی از اهل عراق که غسل و تجهیز و دفنت را انجام می‌دهند خوشبخت می‌شوند.

تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۹۵.

ابوذر در ذی‌الحجه سال ۳۲ قمری و در زمان خلافت عثمان در ربذه از دنیا رفت. ابن کثیر می‌نویسد: «به هنگام مرگ جز همسر و فرزندش کسی نزد او نبود.»[۴۹] خیرالدین زرکلی می‌گوید: «وی در حالی از دنیا رفت که در خانه‌اش چیزی نبود که او را کفن کنند.»[۵۰] مهران بن میمون نقل می‌کند: «آن‌چه را من در خانه ابوذر دیدم بیشتر از دو درهم نمی‌ارزید.»[۵۱]

نقل شده است هنگامی که همسرش ام‌ذر گریه می‌کرد و به ابوذر می‌گفت:

تو در بیابان می‌میری و من پارچه‌ای ندارم تا تو را کفن کنم؛ ابوذر به وی گفت: گریه نکن و خوشحال باش. چرا که روزی رسول خدا(ص) در بین افرادی که من نیز در میان آنان بودم فرمود: یکی از شما در بیابان می‌میرد و جماعتی از مؤمنین او را به خاک می‌سپارند. حال تمام افرادی که آن روز با من بودند در شهر و میان مردم جان سپرده‌اند و گفته پیامبر(ص) درباره من است.[۵۲]

پس از این، عبدالله بن مسعود و برخی از یارانش از جمله حجر بن ادبر، مالک اشتر، و جوانانی از انصار اتفاقاً از آنجا گذشتند، و به تغسیل و تکفین او پرداختند و عبدالله بن مسعود بر پیکرش نماز خواند.[۵۳] طبق تاریخ یعقوبی، حذیفه بن یمان (از بزرگان صحابه) نیز در میان تدفین کنندگان ابوذر بوده است.[۵۴]

بنا بر نقل تمامی منابع، قبر ابوذر در ربذه است.[۵۵] حربی، عالم حنبلی قرن سوم، در کتاب المناسک آورده است که در ربذه مسجدی به نام ابوذر، صحابی رسول خدا(ص) وجود داشته و گفته شده، قبر ابوذر نیز در همان مسجد است.[۵۶]

جستارهای وابسته

مطالعه بیشتر

  • در جستجوی آرمان‌شهر نبوی: رویکرد اقتصادی ـ سیاسی ابوذر، نوشته محمدرضا یوسفی، قم، مؤسسه انتشارات دانشگاه مفید، ۱۳۸۶ش: نویسنده در این کتاب، پس از بررسی حیات ابوذر، به بیان دیدگاه‌های خاص سیاسی ـ اقتصادی ابوذر در خصوص اشرافی‌گری، دولت سالم و کارا، وجوب زکات بر توانگران و کنز را مورد بررسی قرار داده است.[۵۷]

پانویس

  1. امین عاملی، اعیان الشیعة، دار التعارف، ج۴، ص۲۲۵.
  2. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۵۲.
  3. ابن حبان، مشاهیر علماء الامصار، ۱۴۱۱ق، ص۳۰؛ ابن حبان، الثقات، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۵۵؛ عسقلانی، تقریب التهذیب، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۹۵.
  4. عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۱۰۷.
  5. ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۴، ص۲۳.
  6. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۷.
  7. ابن اثیر، اسد الغابة، دار الکتاب العربی، ج۵، ص۱۸۶؛ مزی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۶ق، ج۳۳، ص۲۹۴؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۹؛ امین عاملی، اعیان الشیعة، دار التعارف، ج۴، ص۲۲۵.
  8. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۶۵۲.
  9. کلینی، الكافي، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۵۰.
  10. کلینی، کافی، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۵.
  11. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۸ق، ج۱۵، ص۹۹.
  12. طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص ۲۶.‏
  13. ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۰۷ق، ج ۳، ص ۴۰۶؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص ۲۵۲.
  14. شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۹ق، ج ۱۱، ص ۳۲۲.
  15. بغدادی، المُحبَّر، ۱۳۶۱ق، ص۲۳۷.
  16. ابن حبان، الصحیح، ۱۴۱۴ق، ج۱۶، ص۸۳.
  17. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۶۵۴.
  18. کلینی، کافی، ۱۳۶۳ش، ج۸، ص۲۹۷ و ۲۹۸.
  19. طوسی، امالی طوسی، ۱۴۱۴ق، ص۵۲۵؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۹۲ق، ص ۲۵۶.
  20. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۴۰۴.
  21. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۴۲۰.
  22. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۱، ص ۱۷۶.
  23. قمی، تفسير القمى، تصحیح: علامه و جزایری، ج۱، ص۲۹۵.
  24. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۵۵.
  25. صدوق، الخصال، ۱۴۰۳ق، ص۳۰۳.
  26. کشی، رجال کشی، ص۳۹؛ مامقانی، تنقیح المقال،ج۱، ص۲۳۶.
  27. مفید، الاختصاص، ۱۴۱۴ق، ص۱۰.
  28. صدوق، الخصال، ۱۴۰۳ق، ص۴۰ و ۴۲.
  29. کلینی، کافی، ۱۳۶۳ش، ج۸، ص۲۲.
  30. طوسی، رجال طوسی، ۱۴۱۵ق، ص۵۹۸؛ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۴ق، ص۶ و ۷.
  31. مفید، الاختصاص، ۱۴۱۴ق، ص۶۱.
  32. تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۱۶.
  33. تهرانی، الذریعه، ج۱، ص۳۱۷.
  34. مدنی، الدرجات الرفیعه، ۱۳۹۷ق، ص۲۲۶.
  35. بحرالعلوم، الفوائد الرجالیه، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۴۹.
  36. اصفهانی، حلیه الاولیاء، ج۱، ص۱۵۶ و ۱۵۷.
  37. اربلی، کشف الغمه، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳۵۳.
  38. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۸ق، ج ۱۳، ص ۲۲۸.
  39. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، نشر دار صادر، ج۲، ص۱۱۵.
  40. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج۱، ص۵۲۴.
  41. ابن سعد، طبقات کبری، ج، ص۳۵۴.
  42. ابن حبان، المجروحین، ج۱، ص۳۵.
  43. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۸ق، ج۸، ص۲۵۶.
  44. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۸ق، ج۸، صص ۲۵۶-۲۵۸؛ امین، اعیان الشیعة، ج۴، ص۲۳۷.
  45. امین عاملی، اعیان الشیعة، دار التعارف، ج۴، ص۲۳۷.
  46. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷۱ و ۱۷۲؛ ابن سعد، طبقات ابن سعد، ج۴، ص۲۲۶ - ۲۲۹؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۳۶.
  47. مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۶۹۸.
  48. شهیدی ، ترجمه نهج البلاغه، خطبه ، ۱۳۷۷ ش .
  49. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۸۶م، ج۷، ۱۶۵.
  50. زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۰م، ج ۲، ص ۱۴۰.
  51. امین عاملی، اعیان الشیعة، دار التعارف، ج۴، ص۲۲۹.
  52. امین عاملی، اعیان الشیعة، دار التعارف، ج۴، ص۲۴۱.
  53. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۵۳؛ ابن خیاط، طبقات خلیفه، ۱۴۱۴ق، ص۷۱؛ ابن حبان، الثقات، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۵۵.
  54. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج۲، ص۶۸.
  55. حموی، معجم البلدان، ۱۳۹۹ق، ج۳، ص۲۴؛ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۳۱.
  56. حربی، المناسک، ۱۹۶۹م، ص۳۲۷.
  57. یوسفی، در جستجوی آرمان‌شهر نبوی، ۱۳۸۶، مقدمه، ص۱۱.

یادداشت

  1. أَنَّكَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ كَيْفَ لَا تَكُونُ كَذَلِكَ وَ أَنْتَ الْمَطْرُودُ مِنْ حَرَمِي بَعْدِي لِمَحَبَّتِكَ لِأَهْلِ بَيْتِي فَتَعِيشُ وَحْدَكَ وَ تَمُوتُ وَحْدَكَ وَ يَسْعَدُ بِكَ قَوْمٌ يَتَوَلَّوْنَ تَجْهِيزَكَ وَ دَفْنَكَ أُولَئِكَ رُفَقَائِي فِي الْجَنَّةِ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ
  2. فقال رسول الله: " يااباذر أرحمك الله تعيش وحدك وتموت وحدك وتبعث وحدك، وتدخل الجنة وحدك.
  3. «فَقُلْتُ فَعَمَّارٌ فَقَالَ: قَدْ كَانَ جَاضَ جَيْضَةً ثُمَّ رَجَعَ» ابوبکر حضرمی راوی حدیث ازامام باقر(ع) درباره عمار پرسید که فرمود او نیز از حق فاصله ای گرفت ولی برگشت.

منابع

  • ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغه، بی‌جا، دار إحیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ق.
  • ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، أسد الغابة في معرفة الصحابة، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
  • ابن حبان، محمد بن احمد، الثقات، بی‌جا، مؤسسة الکتب الثقافیة، ۱۳۹۳ق.
  • ابن حبان، محمد بن احمد، صحیح ابن حبان، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
  • ابن حبان، محمد بن احمد، کتاب المجروحین، تحقیق: محمود إبراهیم زاید، مکه، دار الباز، بی‌تا.
  • ابن حبان، محمد بن احمد، مشاهیر علماء الأمصار، دارالئفاء، ۱۴۱۱ق.
  • ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
  • ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تقریب التهذیب، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
  • ابن خیاط، خلیفه، طبقات خلیفة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
  • ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
  • ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
  • ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۶م.
  • اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۵ق.
  • آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، بی‌تا.
  • امین عاملی، سیدمحسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
  • امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۹، بیروت، دار الکتب العربی، ۱۳۹۷-۱۹۷۷م.
  • بحرالعلوم، محمدمهدی، الفوائد الرجالیة، تهران، مکتبة الصادق، ۱۳۶۳ش.
  • بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، بی‌جا، مطبعة الدائرة، ۱۳۶۱ق.
  • حافظ مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۶ق.
  • حربی، ابواسحاق، المناسک و أماکن طرق الحج و معالم الجزيرة، ریاض، منشورات دار الیمامة للبحث والترجمة والنشر، ۱۹۶۹م.
  • ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
  • ذهبی، محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۳ق.
  • زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دار العلم، ۱۹۸۰م.
  • شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۹ق.
  • صدوق، علل الشرایع، نجف، مکتبه حیدریه، بی جا، بی تا.
  • صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ق.
  • طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، رضی، ۱۳۹۲ق.
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۳ق.
  • طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۶۷ش.
  • طوسی، محمد بن حسن، امالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.
  • طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۵ق.
  • قمی، علی بن إبراهیم، تفسیر القمی، قم، مؤسسةدار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۳ش.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
  • مدنی، سید علیخان، الدرجات الرفیعة، قم، بصیرتی، ۱۳۹۷ق.
  • مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
  • نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
  • یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ق.
  • یعقوبی، ابن واضح احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ش.
  • یعقوبی، ابن واضح، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
  • یوسفی، محمدرضا، در جستجوی آرمان‌شهر نبوی: رویکرد اقتصادی ـ سیاسی ابوذر، قم، مؤسسه انتشارات دانشگاه مفید، ۱۳۸۶ش.

پیوند به بیرون