عبدالعظیم حسنی

عبدالعظیم حسنی

نمایی از حرم حضرت عبدالعظیم
نام	عبدالعظیم
زادروز	۴ ربیع‌الثانی سال ۱۷۳ق.
زادگاه	مدینه
درگذشت	۱۵ شوال سال سال ۲۵۲ق، برابر با ۱۳ مهر سال ۲۳۵ش
مدفن	ری
لقب(ها)	سیدالکریم، شاه‌عبدالعظیم
پدر	عبدالله
مادر	فاطمه
طول عمر	۷۹ سال
مختصات مدفن	۳۵٫۵۸۶۰۱۲°شمالی ۵۱٫۴۳۵۴۶۳°شرقی / 35.586012; 51.435463
امامزادگان مشهور
عباس بن علی • زینب کبری • فاطمه معصومه • سید محمد • شاهچراغ • سیده نفیسه سایر امامزادگان

عبدالعظیم حسنی (۱۷۳-۲۵۲ق) مشهور به شاه عبدالعظیم و سیدالکریم از سادات حسنی و از راویان حدیث. نسب او با چهار واسطه به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد. شیخ صدوق، مجموعه روایات وی را با عنوان جامع اخبار عبدالعظیم گردآوری کرده است. عبدالعظیم حسنی، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) را درک کرده و نقل است که ایمان خویش را بر امام هادی(ع) عرضه داشت و در زمان او وفات یافت. حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری قرار دارد و زیارتگاه شیعیان است. در برخی روایات ثواب زیارت قبر او برابر با ثواب زیارت قبر امام حسین(ع) دانسته شده است.

زندگی‌نامه

عبدالعظیم مشهور به عبدالعظیم حسنی، شاه عبدالعظیم و سیدالکریم از راویان شیعه در قرن سوم قمری است. پدرش عبدالله بن علی قافه و مادرش دختر اسماعیل بن ابراهیم بوده که به «هیفاء» موسوم است. نسب وی به امام مجتبی(ع) می‌رسد.

تولد و وفات

گفته شده تاریخ تولد و وفات عبدالعظیم در منابع قدیم ذکر نشده است؛ اما در منابع متأخر تولد وی در ۴ ربیع‌الثانی سال ۱۷۳ق و وفاتش در ۱۵ شوال سال ۲۵۲ قمری نقل و به کتاب‌های نزهة الابرار اثر سید موسی بَرزنجی، مناقب العترة اثر احمد بن محمد بن فهد حلی (درگذشت ۸۴۱ق) و کتاب تاریخ نوشته نورالدین محمد سمهودی نسبت داده شده است. محمد محمدی ری‌شهری با استناد به نقل روایت عبدالعظیم از هشام بن حکم (درگذشت ۱۹۹ق) در کمتر از بیست سالگی، تاریخ تولد او را سال ۱۸۰ قمری یا پیش از آن دانسته است. همچنین با استناد به حدیث امام هادی(ع) درباره فضیلت زیارت قبر عبدالعظیم، گفته است که عبدالعظیم پیش از شهادت امام هادی(ع) (سال ۲۵۴ قمری) از دنیا رفته است.

به گفته رضا استادی، از پژوهشگران حوزه علمیه قم، قدیمی‌ترین منبع تاریخ تولد و وفات عبدالعظیم حسنی کتاب «نور الآفاق» نوشته جواد شاه عبدالعظیمی (درگذشت ۱۳۵۵ق) است که کتابی فاقد اعتبار است. این تاریخ‌ها از این کتاب به کتاب‌های دیگر راه‌ یافته است. با این حال، ۴ ربیع‌الثانی به عنوان روز تولد و ۱۵ شوال به عنوان روز وفات شاه عبدالعظیم شهرت یافته و در تقویم جمهوری اسلامی ایران نیز ثبت شده است.

احمد بن علی نجاشی معتقد است که عبدالعظیم حسنی بر اثر بیماری درگذشته است. شیخ طوسی نیز قائل به وفات وی است. با این حال فخرالدین طُریحی، از عالمان امامیه در قرن یازدهم و مؤلف کتاب مجمع البحرین، قولی را درباره زنده به گور شدن عبدالعظیم بدون مستند نقل کرده است. اما واعظ کُجوری نوشته است که در کتاب رجال و انساب، از احوال حضرت عبدالعظیم تفحص نموده و از شهادت وی خبر صحیح و موثقی نیافته است.

همسر و فرزندان

همسر عبدالعظیم، دختر عمویش، خدیجه، دختر قاسم بن حسن امیر، مکنّی به ابومحمد بود. عبدالعظیم از او صاحب دو فرزند به نام‌های محمد و ام سلمه شد. به گفته شیخ عباس قمی، محمد پسر وی مردی بزرگوار بود و به زهد و عبادت شهرت داشت.

مصاحبت با ائمه(ع)

به گفته آقابزرگ تهرانی عبدالعظیم حسنی، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) را درک کرده و ایمان خویش را بر امام هادی(ع) عرضه داشته و در زمان وی وفات یافت، در کتاب الاختصاص نیز روایتی از عبدالعظیم از امام رضا(ع) نقل شده است؛ اما آیت‌الله خویی، هم‌عصر بودن عبدالعظیم با امام رضا(ع) را رد می‌کند.

شیخ طوسی در کتاب رجالی خویش، وی را در زمره اصحاب امام عسکری(ع) نام می‌برد. به گفته عزیزالله عطاردی، با توجه به حالات عبدالعظیم حسنی و تحقیق در روایات وی، می‌توان دریافت که او امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را درک کرده است. از نظر محمد محمدی ری‌شهری، آنچه قطعی است این است که عبدالعظیم حسنی، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را درک کرده و از آنها احادیث فراوانی نقل کرده است.

نقل شده که عبدالعظیم با ادب، خضوع، حیا و تواضع به مجلس امام جواد(ع) یا امام هادی(ع) وارد می‌شد. امام نیز او را کنار خویش می‌نشاند و از احوالش سؤال می‌کرد.

زندگی در دوران سرکوب شیعیان

دوران زندگی عبدالعظیم مصادف با شرایط خفقان و سرکوب شیعیان توسط بنی عباس بود. او نیز همچون پدرانش سال‌ها تحت تعقیب بود. او گرچه زمانی که در مدینه، بغداد و سامرا می‌زیست اما روش تقیه می‌کرد و عقیده خود را پنهان می‌داشت، ولی با این حال مورد غضب متوکل و معتز بود.

هجرت به ری

بنابر گزارش‌های تاریخی، عبدالعظیم در زمان معتز، خلیفه عباسی، به جهت اذیت و آزار و ترس از قتل، به امر امام هادی(ع) از سامرا به ری -که از پایگاه‌های مهم عباسیان بود- هجرت کرد. برخی هم نقل کرده‌اند به قصد زیارت قبر امام رضا(ع) به قصد خراسان هجرت کرد و در ری برای زیارت حمزة بن موسی بن جعفر توقف کرد و در آن‌جا مخفی شد.

نجاشی به نقل از احمد بن محمد بن خالد برقی نقل کرده است که عبدالعظیم در حال فرار از سلطان، به ری آمد و در سرداب خانه یکی از شیعیان در محله «سِکة المَوالی» (کوچه و محله دوستان اهل‌بیت) ساکن شد. او در همان سرداب به عبادت می‌پرداخت، روز را روزه می‌گرفت و شب را به عبادت می‌گذراند. وی مخفیانه از منزل بیرون می‌آمد و به زیارت قبری می‌رفت که آن را قبر یکی از فرزندان موسی بن جعفر(ع) می‌دانست. پیوسته در آن سرداب بود و خبر ورود او به شیعیان آل محمد یکی پس از دیگری می‌رسید تا اکثر شیعیان با وی آشنا شدند.

برخی امامزادگان ایران

نام امامزاده	بقعه	از نسل امام	شهر، استان
هلال بن علی	امامزاده هلال بن علی	امام علی (ع)	اصفهان-آران و بیدگل
هاشم بن حسن بن یحیی	امامزاده هاشم	امام علی (ع) امام حسن(ع)	مازندران-آمل
عبدالعظیم حسنی	حرم حضرت عبدالعظیم	امام حسن(ع)	ری
شرف‌الدین داود الحسنی	امامزاده داود	امام حسن(ع)	تهران-کوه‌های کن
حسن بن حسین بن اسحاق		امام حسن(ع)	لرستان-الیگودرز
جلال الدین اشرف	امامزاده جلال الدین اشرف	امام حسن(ع)	گیلان-آستانه اشرفیه
محسن بن علی بن حسین (الاثرم)	امامزاده محسن یا امامزاده کوه	امام حسن(ع)	همدان
علی‌اکبر بن ابراهیم بن حسین	امامزاده علی‌اکبر چیذر	امام سجاد(ع)	محله چیذر تهران
محمد بن محمد بن زید	امامزاده محروق	امام سجاد(ع)	خراسان رضوی - نیشابور
عبدالله بن حسین بن علی اصغر بن زین‌العابدین	امامزاده عبدالله	امام سجاد(ع)	خوزستان-شوشتر
محمد بن زید بن علی	امامزاده محمد بن زید	امام سجاد(ع)	خوزستان - شوشتر
حسن، حسین، ابراهیم و جعفر	بقعه چهار امامزاده قم	امام سجاد(ع)	قم
اظهر بن علی	امامزاده اظهر بن علی	امام سجاد(ع)	روستای درگزین، شهر رزن، همدان
احمد بن علی	امامزاده احمد	امام باقر(ع)	اصفهان - حسن آباد
علی بن محمد باقر(ع)	مشهد اردهال	امام باقر(ع)	اصفهان - کاشان
علی بن جعفر الصادق	سه بقعه منسوب در عُریض (مدینه)، قم و سمنان	امام صادق(ع)	مدینه/قم/ سمنان
علی زین العابدین	درب امام	امام صادق(ع)	اصفهان
جعفر بن علی	امامزاده جعفر	امام صادق(ع)	یزد
خدیجه خاتون	بقعه خدیجه‌خاتون	امام صادق(ع)	قم
حمزه بن موسی(ع)	در جوار آستانه حضرت عبدالعظیم	امام کاظم(ع)	تهران - ری
حسین بن موسی بن جعفر(ع)	علاءالدین حسین	امام کاظم(ع)	فارس - شیراز
محمد بن موسی بن جعفر(ع)	سید میرمحمد	امام کاظم(ع)	فارس - شیراز
حکیمه دختر امام کاظم(ع)		امام کاظم(ع)	کهکیلویه و بویراحمد - گچساران
اسحاق بن موسی(ع)	مشهدِ نور گرگان	امام کاظم(ع)	شهر گرگان
اسحاق بن موسی(ع)	امامزاده اسحاق بن موسی بن جعفر (ساوه)	امام کاظم(ع)
جعفر بن موسی کاظم	امامزاده شاهرضا	امام کاظم(ع)	اصفهان - شهرضا
زینب بنت موسی بن جعفر	زینبیه	امام کاظم(ع)	اصفهان
آقاعلی عباس	امامزاده آقا علی عباس	امام کاظم(ع)	اصفهان - کاشان
صالح بن موسی کاظم	امامزاده صالح	امام کاظم(ع)	تهران - تجریش
حسین بن موسی بن جعفر		امام کاظم(ع)	کوفه/ شیراز/ خراسان جنوبی - طبس
محمد بن موسی کاظم	امامزاده سبز قبا	امام کاظم(ع)	خوزستان-دزفول
سید بهاءالدین محمد	امامزاده سید بهاء الدین محمد (شیخ شبان)	امام کاظم(ع)	چهارمحال وبختیاری
علی بن حمزه	امامزاده شاه میر علی بن حمزه	امام کاظم(ع)	فارس - شیراز
محمد بن حسن	آقامشهید	امام کاظم(ع)	فارس - فراشبند
یحیی بن موسی کاظم	امامزاده یحیی بن موسی	امام کاظم(ع)	سمنان
عبیدالله بن موسی	کوسه هجیج	امام کاظم(ع)	کرمانشاه - روستای هجیج
سید سلطان‌محمد	امامزاده سید سلطان‌محمد (پیرچوگان)	امام کاظم(ع)	هرمزگان - رودان
عبدالله بن احمد الشعرانی	امامزاده عبدالله	امام کاظم(ع)	همدان
حسن بن عبدالله	امامزاده امام حسن	امام کاظم(ع)	شهرستان دیلم، استان بوشهر
حبیب بن موسی بن جعفر	زیارتگاه حبیب بن موسی	امام کاظم(ع)	کاشان
خدیجه خاتون	بقعه خدیجه‌خاتون	امام کاظم(ع)	قم
حسین بن علی	امامزاده حسین	امام رضا(ع)	قزوین
جعفر بن علی بن موسی الرضا	امامزاده جعفر بن رضا معروف به امامزاده شاه‌کرم	امام رضا(ع)	اصفهان
موسی بن محمد	امامزاده موسی مبرقع - چهل‌اختران	امام جواد(ع)	قم
احمد بن موسی مبرقع	امامزاده سلطان میراحمد یا احمد بن موسی مبرقع	امام جواد(ع)	اصفهان - کاشان
امامزاده اسماعیل		امام جواد(ع)	فارس - فسا
حسین بن علی النقی	شاهزاده حسین	امام هادی(ع)	همدان

مدفن و ثواب زیارت عبدالعظیم

مقاله‌های اصلی: آستانه حضرت عبدالعظيم و برابری زیارت عبدالعظیم حسنی با زیارت امام حسین(ع)

تشرف امام خمینی به حرم عبدالعظیم حسنی

به گفته شیخ طوسی عبدالعظیم در ری وفات یافت و قبر او در آن‌جاست. بنا بر نقل محدث نوری، فردی از شیعیان، رسول اکرم(ص) را در عالم رؤیا زیارت می‌کند که به او می‌فرماید فردا یکی از اولاد من کنار درخت سیب در باغ عبدالجبار بن عبدالوهاب رازی تشییع و دفن خواهد شد. وی برای خرید آن مکان به صاحب باغ مراجعه می‌کند در حالی که صاحب آن باغ نیز همان خواب را دیده بود و آن باغ را وقف عبدالعظیم و دیگر شیعیان کرد که در آن دفن شوند. به همین علت، حرم عبدالعظیم حسنی به «مسجد شجره» یا «مزار نزدیک درخت» نیز معروف است.

براساس روایتی از امام هادی(ع) خطاب به یکی از ساکنان ری، زیارت عبدالعظیم حسنی با زیارت امام حسین(ع)، برابر دانسته شده است. محققان معتقدند این روایت تجلیلی است از مقام عبدالعظیم حسنی تا جایگاهش نزد مخاطبان و سایر شیعیان، بالاتر رود. و همچنین احتمال داده‌اند این تشبیه به‌جهت شکل‌دهی پایگاه و محل تجمعی برای شیعیان در کنار قبر عبدالعظیم بوده باشد. علاوه بر این، گفته شده برابری زیارت عبدالعظیم(ع) و امام حسین(ع) به‌جهت فضای سیاسی خاص آن دوران بوده است. امام هادی(ع) به منظور پیشگیری از خطرهایی که زیارت امام حسین(ع) از طرف حکومت‌های وقت، شیعیان را تهدید می‌کرد، زیارت عبدالعظیم را سفارش می‌کرد.

علی اکبر غفاری (محقق ومصحح کتب روایی) بر این باور است که بر فرض صدور روایت از امام هادی(ع)، ظاهراً اين حكم مخصوص همين راوی باشد كه شايد اعتقادى بمقام حضرت عبد العظيم نداشته است؛ افزون براین که حال راوی که مردی از اهل ری بوده، براى ما معلوم نيست. البته مقام و مرتبه حضرت عبد العظيم و رضايتمندى اهل بيت(ع) از وى بنابر تاريخ و روایات معلوم و آشكار است، اما اينكه ثواب زيارت قبرش براى همه برابر باشد با ثواب زيارت مرقد مطهّر سيّد الشّهداء حسين بن على(ع) (كه در روايات وارد شده برابر است با زيارت خداوند سبحان در عرش )بعید به نظر می‌رسد. امّا چنانچه كسى بدين اميد كه با زيارت حضرت عبد العظيم(ع)، ثواب زيارت حضرت ابا عبد الله(ع) را به خاطر این روایت به وى دهند، قبر او را زيارت كند، ان شاء الله خداوند آن ثواب را بدو خواهد داد و اين بر اساس قاعده تسامح در ادلّه سنن و اخبار من بلغ است.

فضائل و مقامات

علامه حلی عبدالعظیم را عالمی پرهیزکار معرفی می‌کند. محدث نوری نیز درباره فضائل او از رساله صاحب بن عباد نقل می‌کند که وی مردی با ورع، پارسا، معروف به امانت، صداقت در گفتار، عالم به امور دین، قائل به توحید و عدل و دارای احادیث بسیار بود.

در بیان امام معصوم(ع)

امام هادی(ع) در سفری که عبدالعظیم به سامرا داشت، او را تصدیق کرد. امام هادی(ع) وی را این‌گونه خطاب می‌کند: یا اباالقاسم! تو به حق ولی ما هستی... تو همان دینی را که پسندیده خداست، انتخاب کرده‌ای... خداوند تو را با گفتار ثابت در دنیا و آخرت تثبیت کند. این گفتگو میان امام و عبدالعظیم به حدیث عرض دین مشهور است.

مقام علمی

ابوتراب رویانی می‌گوید: شنیدم که ابوحماد رازی می‌گفت در سامرا بر امام هادی(ع) وارد شدم و از بعضی مسائل حلال و حرام پرسیدم. چون قصد وداع داشتم حضرت فرمود: چنانچه در امور دینی در [تشخیص] حلال و حرام، مسئله‌ای بر تو دشوار شد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی سؤال کن و سلام مرا به او برسان.

روایات عبدالعظیم

در کتب حدیثی، بیش از صد روایت از عبدالعظیم حسنی نقل شده است.

از وی کتاب‌هایی در دست است؛ مانند کتاب «خُطَب امیرالمؤمنین‌»و کتاب «یوم و لیله» که ظاهرا اعمالی است که بر حسب اخبار ائمه با اذکار خاصه روایت شده است و هر مکلفی می‌تواند در تمام روز و شب از مستحبات و واجبات به جا آورد.همچنین کتابی با عنوان «روایات عبدالعظیم حسنی‌» نیز شهرت دارد.

شیخ صدوق، مجموعه روایات وی را با عنوان «جامع اخبار عبدالعظیم‌» گردآوری کرده است. وی دو روایت از امام رضا(ع)، ۲۶ روایت از امام جواد(ع) و ۹ روایت از امام هادی(ع) بی‌واسطه نقل کرده است. روایات باواسطه وی هم به ۶۵ حدیث می‌رسد.

به تازگی، در کشور یمن، نسخه‌ای خطی از کتابی به نام احادیث امیر المؤمنین (باملاء القاضی جعفر الیمانی) کشف شد که در آن حکمت‌هایی منسوب به امام علی(ع) به روایت حضرت عبدالعظیم از امام جواد(ع) نقل شده بود. این کتاب به همت مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث در سال ۱۴۴۲ق به چاپ رسید. در سلسله سند احادیث این کتاب ذکر شده که راوی آن‌ها را از حضرت عبدالعظیم(ع) در خانهٔ ایشان در ری اخذ نموده است. ترجمه این احادیث و نیز شرح آن‌ها در دو اثر مستقل به چاپ رسیده است.

آثار درباره عبدالعظیم

در خرداد سال ۱۳۹۲ش، برای معرفی شخصیت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) کنگره بزرگداشتی در تالار شیخ صدوق واقع در حرم وی برگزار شد؛ مجموعه آثار این کنگره در ۲۹ جلد منتشر گردید که برخی از آن‎ها عبارتند از:

کتاب جنة النعیم

• رسالة فی فضل سیدنا عبدالعظیم الحسنی المدفون بالری، نوشته صاحب بن عباد.
• اخبار عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن الحسن بن زید بن الحسن بن علی بن ابی طالب(ع)، نوشته شیخ الصدوق، و در الذریعة به نام "حیاة عبدالعظیم الحسنی" ذکر کرد.
• جنات النعیم فی احوال سیدنا الشریف عبدالعظیم، عربی، نوشته ملا اسماعیل کزازی اراکی متوفای سال ۱۲۳۶ق.
• روح وریحان، یا جنة النعیم والعیش السلیم فی أحوال السید الکریم والمحدث العلیم عبدالعظیم الحسنی (علیه‌السلام)، فارسی، نوشته: الشیخ باقر کجوری مازندرانی متوفای سال ۱۲۵۵ق.
• التذکرة العظیمیة، عربی، نوشته الشیخ محمدابراهیم کلباسی متوفای سال ۱۳۶۲ق.
• الخصایص العظیمیة فی احوال السید ابی‌القاسم عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی(ع)، نوشته شیخ جواد شاه عبدالعظیمی متوفای سال ۱۳۵۵ق.

پوستر فیلم سینمایی مسافر ری

• عبد العظیم الحسنی حیاته ومسنده،
• مسند حضرت عبدالعظیم حسنی، فارسی، نوشته عزیزالله عطاردی، متوفای ۱۳۹۳ش.
• آشنائی با حضرت عبد العظیم حسنی(ع) و مصادر شرح حال او، نوشته رضا استادی.
• بررسی کلی روایات حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، نوشته محمدکاظم رحمان ستایش.
• شناخت‌نامه حضرت عبدالعظیم حسنی و شهر ری، نوشته سید محمدحسین حکیم و علی‌اکبر زمانی‌نژاد.
• مجموعة مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم حسنی(ع).

• حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم الحسنی(ع)، فارسی، نوشته محمد محمدی ری‌‎شهری.
• عبدالعظیم الحسنی العالم الفقیه والمحدّث المؤتمن، سیرته ومسنده، عربی، نوشته احمد بن حسین العبیدان.
• شرح حدیث عرض دین حضرت عبدالعظیم حسنی، فارسی، نوشته لطف‌الله صافی گلپایگانی.

ساخت سریال

مقالهٔ اصلی: مسافر ری (فیلم)

فیلم مسافر ری روایت‌گر سفر عبدالعظیم حسنی(ع) از سامراء به ری و رویدادهای این سفر است. این فیلم به کارگردانی داود میرباقری در سال ۱۳۷۹ش تولید و اکران شده است. سپس در سیمای جمهوری اسلامی ایران به صورت سریال پخش شده است.

پیوند به بیرون

• سایت حرم عبدالعظیم حسنی
• متن و صوت زیارتنامه حضرت عبدالعظیم(ع)
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• درباره شاه عبدالعظیم
• آفتاب ری حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) از منظرامامان معصوم(ع)
• اسوه تقوا بررسی روایات اخلاقی - اجتماعی حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)
• عظمت شخصیت حضرت عبدالعظیم در نظر امامان(ع) وعالمان بزرگ شیعه
• بررسی کلی روایات حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)
• سینمایی مسافر ری