کُمَیل بن زِیاد بن نَهِیک نَخَعی (۱۲-۸۲ق) از یاران امام علی(ع) و امام حسن مجتبی(ع). وی از نخستین کسانی بود که پیشنهاد خلع عثمان بن عفان و خلافت علی(ع) را مطرح کرد. در دوران حکومت امام علی(ع)، مدتی فرماندار منطقه هیت بود. هنگامی که سپاه معاویة بن ابی‌سفیان، هیت را تصرف کرد، امام علی(ع) او را به سبب کوتاهی در دفاع از شهر سرزنش کرد. در منابع شیعه، روایات بسیاری از او نقل شده که دعای کمیل مشهورترین آنها است، اما در منابع اهل‌سنت قلیل‌الحدیث شمرده و بعضاً از وی بدگویی شده است. از او در زمره زُهّاد و عُبّاد کوفه یاد کرده‌اند.
 مرقد کمیل بن زیاد | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | کُمَیل بن زِیاد بن نَهِیک نَخَعی صُهبانی کوفی |
| نسب/قبیله | قبیله نخع |
| ولادت | ۱۲ق |
| محل زندگی | کوفه |
| وفات | ۸۲ق ، کوفه |
| علت وفات | به‌دستور حجاج بن یوسف ثقفی |
| مدفن | ثوّیه - کوفه |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | امام علی(ع) • امام حسن مجتبی(ع) |
| فعالیت‌ها | فرماندار هیت |
نسب و خاندان
کمیل پسر زیاد بن نَهِیک و از قبیله نَخَع است.[۱] محمد دشتی مترجم نهج‌البلاغه، حارث بن زیاد از یاران عبیدالله بن زیاد را برادر کمیل و قاتل طفلان مسلم دانسته است.[۲] البته در منابع تاریخی قاتل طفلان مسلم، عبدالله بن قطبه از قبیله طیّ معرفی شده است.[۳]
در منابع تاریخی از تاریخ ولادت کمیل یاد نشده است، اما زِرِکْلی تاریخ ولادت او را در سال ۱۲ق ثبت کرده است.[۴]
دوران امام علی(ع)
کمیل از تابعین و از یاران خاص امام علی(ع) و امام حسن مجتبی(ع) است.[۵] او از جمله شیعیانی بود که در روزهای اول خلافت حضرت علی(ع) با او بیعت کرد و در جنگ‌های آن حضرت، از جمله صفین حضور داشت.[۶] او صاحب سِرّ امام علی(ع) نیز بوده است.[۷] درباره او گفته‌اند که در فضل و دانش، عبادت و عرفان، شجاعت و حکمت، از بزرگان زمان خود بود.[۸]
او و عمرو بن زراره فرزند قیس نخعی جزو نخستین کسانی بودند که پیشنهاد خلع عثمان و خلافت امام علی(ع) را مطرح کردند.[۹] کمیل چون از پیش گامان شورش کوفیان علیه عثمان بود به همین خاطر عثمان، او را با عدّه اى دیگر از جمله مالک اشتر، ثابت بن قيس بن منقع ، و صعصعة بن صوحان به حمص از شهرهای شام ، تبعید کرد.[۱۰]
- کارگزار حضرت علی(ع)
وی در حکومت حضرت علی(ع) فرماندار هیت[یادداشت ۱] از نواحی بغداد بود.[۱۱]
هنگامی که کمیل خبردار شد که یاران معاویه به فرماندهی سفیان بن عوف قصد یورش به هیت را دارند، به خیال اینکه آنها در قرقیسا هستند، بدون اجازه امام علی(ع) ۵۰ نیروی مسلح را برای دفاع در شهر گذاشت و خود و یارانش به طرف آنجا حرکت کرد، سپاهیان معاویه از فرصت استفاده کرده به هیت حمله کردند. امام علی(ع) طی نامه‌ای، او را به‌خاطر این کار سرزنش کرد.[۱۲] این نامه در نهج البلاغه آمده است.[۱۳]
او پس از شهادت امام علی(ع) در زمره یاران امام حسن مجتبی(ع) قرار گرفت.[۱۴]
روایت
کمیل از امام علی(ع)، خلیفه دوم، ابن مسعود و دیگران روایت کرده است، عبدالرحمان بن عابس، ابواسحاق سبیعی، اعمش و دیگران از او روایت کرده‌اند.[۱۵]
در منابع شیعه احادیث بسیاری از وی نقل شده است اما اهل‌سنت او را قلیل‌الحدیث می‌دانند. ابن حبان و ابن معین او را ثقه دانسته‌اند ولی در برخی منابع اهل‌سنت از وی بدگویی شده و گفته شده که به روایات او اعتماد نمی‌شود.[۱۶]
دعای کمیل
کمیل دعای خضر را از حضرت علی(ع) آموخت و روایت کرده است از این رو به دعای کمیل مشهور گردید.
در برخی منابع شیعه وصیت‌هایی از امام علی(ع) به او نقل شده[۱۷] خلاصه آنها در کتاب تُحَفُ العقول آمده است.[۱۸]
شهادت
امام علی(ع) از کشته شدن کمیل خبر داده بود.[۱۹] بیشتر مؤرخان مرگ او را در سال ۸۲ق ذکر کرده‌اند[۲۰] اما محمد بن جریر طبری درگذشت او را در سال ۸۳ق[۲۱] و ابن حجر عسقلانی به نقل از یحیی بن معین در سال ۸۸ق دانسته‌اند.[۲۲] او هنگام مرگ ۷۰ سال داشته است[۲۳] برخی با استناد به این که وی در سال ۸۳ هجری (زمان شهادت) ۹۰ سال از عمرش می‌گذشته، تولد او را هفت سال قبل از هجرت پیامبر(ص) یعنی سال پنجم بعثت دانسته‌اند.[۲۴]
وی به دستور حجاج بن یوسف ثقفی کشته شد.[۲۵] حجاج، کمیل را فراخواند، او متواری شد، حجاج بر قبیله و خویشاوندان او سخت گرفت، از این رو کمیل، خود پیش حجاج رفت و پس از گفت‌وگویی بین آن دو، حجاج دستور قتلش را صادر کرد. کمیل به حجاج گفت که از عمر من چیزی باقی نمانده هر کاری خواستی بکن که وعده ما در پیشگاه خداستو امیرالمؤمنین به من گفته که تو قاتلم هستی. حجاج به او گفت تو از کشندگان عثمان هستی و دستور داد گردنش را زدند. [۲۶] آرامگاه او در نجف در منطقه ثوّیه (حی الحنانه) نزدیک مسجد حنانه قرار دارد.[۲۷]
مطالعه بیشتر
پانویس
- ↑ ابن اثیر، أسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۵؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۶۱.
- ↑ دشتی، ص۵۹۹، پانویس ذیل نامه۶۱.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۷۸؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۲۹۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۲۶.
- ↑ زرکلی، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال، ۱۹۸۹ق، ج۵، ص۲۳۴.
- ↑ قطب راوندی، منهاج البراعه، ج۲۱، ص۲۱۹؛ مفید، اختصاص، ص۷.
- ↑ ابن حجر العسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۴۸۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۶، ص۲۱۷؛ مفید، اختصاص، ص۱۰۸.
- ↑ مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۶۶۸.
- ↑ بازرگان، شرحی بر دعای کمیل و پژوهشی در مبانی قرآنی آن، ۱۳۷۶ش، ص۷.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف،۱۴۱۷ق، ج۵، ص۵۱۷.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۶۵؛ محمدی ری شهری، دانش نامه اميرالمؤمنين (ع) بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، ج۳، ص ۲۰۳.
- ↑ دشتی، ص۵۹۱.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف،۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۷۳.
- ↑ دشتی، ص۵۹۹، نامه۶۱.
- ↑ شیخ طوسی، الرجال، ص۹۷.
- ↑ ابن حجر العسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۴۸۶.
- ↑ سمعانی، الأنساب، ج۱۳، ص۶۸.
- ↑ وسایل الشیعه، ج۵، ص۱۱۹، ج۱۶، ص۳۵۴؛ بحارالانوار، ج۱، ص۱۸۷، ۱۸۹؛ ص۲۲۳، ۲۵۸، ج۲، ص۲۹۸، ج۲۳، ص۴۴، ۴۸-۴۷؛ ج۳۳، ص۳۹۹، ج۵۸، ص۸۴، ج۶۳، ص۴۲۴، ۴۲۵؛ ج۷۱، ص۳۱۴-۳۱۹؛ ج۷۴، ص۲۷۱،۲۷۶، ۲۷۸، ج۷۴، ص۷۱۴، ج۷۴، ص۴۱۴، ج۷۵، ص۷۵، ج۸۰، ص۲۸۴؛ ج۸۱، ص۲۲۹ و...
- ↑ ابن شعبه حرانی، تخف العقول، ص۱۷۱-۱۷۶.
- ↑ ابن شهرآشوب، المناقب، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ ابن حجر العسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۴۸۶؛ تاریخ خلیفه، ص۱۸۲؛ ذهبی، تاریخ اسلام، ج۶، ص۱۷۷
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۸، ص۳۷۱۶.
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۸، ص۴۰۲
- ↑ ابن حجر العسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۴۸۶.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۲۱۷؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۴۸۶.
- ↑ ابن حجر العسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۴۸۶.
- ↑ ابن حجر العسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۴۸۶.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص۱۴۵.
- ↑ کنسرسیوم محتوای ملی
- ↑ کنسرسیوم محتوای ملی
یادداشت
منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد، أسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابن حجر العسقلانی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل سلمی طائف، مکتب الصدیق، ۱۴۱۴ق.
- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، مؤسسه انتشارات علامه، قم، ۱۳۷۹ق.
- ابن شعبه حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، انتشارات جامعه مدرسین قم، ۱۴۰۴ق.
- بازرگان، عبدالعلی، شرحی بر دعای کمیل و پژوهشی در مبانی قرآنی آن، تهران، سهامی انتشار، چاپ دوم، ۱۳۷۶ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمدباقر بهبودی، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق.
- مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- دشتی، محمد، ترجمه نهج‌البلاغه، انتشارات مشرقین، چاپ چهارم، قم، ۱۳۷۹ش.
- زرکلی، خیرالدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دارالعلم للملایین، الطبعه الثامنة، ۱۹۸۹م.
- سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الأنساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ناشر: جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۵ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم: معروف، ۱۳۸۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.