دعای صباح

مقاله قابل قبول
عدم رعایت شیوه‌نامه ارجاع
شناسه ناقص
از ویکی شیعه
دعای صَباح
دعای صباح به خط ام‌سلمه قاجار
دعای صباح به خط ام‌سلمه قاجار
اطلاعات دعا و زیارت
مأثور/غیرمأثورمأثور
صادره ازامام علی (ع)
منابع شیعیاختیار المصباح(۶۵۳ق)
تک‌نگاری‌هامفتاح الفلاح و مصباح النّجاح (أبو الوفاء) • شرح دعای صباح از ملا هادی سبزواری
زمانبعد از نماز صبح
دعاها و زیارات مشهور
دعای توسلدعای کمیلدعای ندبهدعای سماتدعای فرجدعای ابوحمزه ثمالیزیارت عاشورازیارت جامعه کبیرهزیارت وارثزیارت امین‌اللهزیارت اربعین


دعای صَباح دعایی که پیامبر اسلام (ص) آن را بعد از نماز صبح می‌خوانده و امام علی (ع) آن را از پیامبر آموخته و نقل کرده است. به گفته علمای شیعه دعای صباح بلندترین مضامین حِکَمی، عرفانی و کلامی را در قالب الفاظ و عبارات ادبی بیان کرده است. علامه مجلسی و دیگران این دعا را از کتاب اختیار المصباح نقل کرده‌اند و در منابع دیگر این دعا را نیافته‌اند. برخی پژوهشگران نیز با روش‌های مطالعه سندی و نسخه‌شناسانه در انتساب این دعا به امام علی (ع) تردید کرده‌اند.

توحید و مراتب آن، علم ذاتی خداوند، قدرت الهی و توحید عملی مهم‌ترین مفاهیم به کار رفته در این دعا معرفی شده است. به علت اهمیت مضامین این دعا، عالمان و اندیشمندان متعددی آثاری در شرح این دعا نگاشته‌اند. آقابزرگ تهرانی بیش از ۲۴ شرح و ترجمه برای آن فهرست کرده است.

جایگاه و اهمیت

دعای صباح را از دعاهای پرمحتوای منسوب به امام علی (ع) دانسته‌اند[۱] که آن را از پیامبر اسلام (ص) آموخته و گفته است که پیامبر (ع) هر صبح آن را می‌خواند.[۲]

اهمیت مضامین این دعا، عالمان و محققان بسیاری را بر آن داشته است تا بر آن شرح بنویسند. آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذّریعه،[۳] بیش از ۲۴ شرح و ترجمه برای آن نام برده است.[۴] و به گزارش کتاب میراث حدیث شیعه، ۹ شرح از شرح‌های این دعا به چاپ رسیده است.[۵] برخی از شرح‌های قابل دسترسی عبارتند از:

  1. شرح دعای صباح رضی الدین محمّد شوشتری (قرن۱۱ و ۱۲) تحقیق سیّد جعفر حسینی اشکوری[۶]
  2. شرح دعای صباح، مصطفی بن محمد هادی خویی، تصحیح و تعلیق اکبر ایرانی قمی، نشر میراث مکتوب،[۷]

منبع دعا

دعای صباح را فیض کاشانی (۱۰۹۱ق) در اواخر کتاب ذریعة الضراعة آورده است.[۸] عبدالله بن صالح سماهیجی (۱۰۷۶–۱۱۳۵ق) نیز دعا را در کتاب الصحیفة العلویة المبارکة از عبارت «یا من دلّ» تا «یا خیر من دعی و صلّی اللّه» آورده است.[۹] علامه مجلسی در کتاب بحار الانوار، دعای صباح را از کتاب اختیار المصباح تألیف سال ۶۵۳ق از سید علی بن الحسین بن حسّان بن الباقی القرشی نقل کرده است.[۱۰] مجلسی تصریح می‌کند که در کتاب‌های معتبر دیگر این دعا را نیافته است.[۱۱] محقق کتاب اختیار المصباح نیز تصریح کرده است که این دعا در هیچ کتاب معتبر دیگری یافت نمی‌شود و همه کسانی که این دعا را نقل کرده‌اند، آن را از همین کتاب اختیار المصباح گرفته‌اند.[۱۲]

کتاب اختیار المصباح در واقع خلاصه‌ای از مصباح المتهجد شیخ طوسی است که نویسنده خود دعاهایی را نیز از منابع دیگر بدان افزوده است.[۱۳] و این دعا در مصباح المتهجد شیخ طوسی نبوده و جزو افزوده‌های نویسنده است.[۱۴]

مجلسی هم‌چنین این دعا را در منبعی دیگر دیده است که بر اساس آن منبع، یحیی بن قاسم العلوی العباسی الیمنی این دعا را مکتوب بر پوستی بلند دیده و در کتاب خود در سال ۷۳۴ق. آن را نقل کرده است.[۱۵] بنا بر نقل یحیی بن شریف در انتهای دعا نوشته بوده است که این متن را علی ابن ابیطالب در روز پنج شنبه ۱۱ ذی الحجه سال ۲۵ قمری به خط خود نوشته است.[۱۶] منبع دیگر مجلسی نسخه‌ای است که محقق کَرَکی در سال ۹۳۹ق آن را از درویش محمد اصفهانی جدّ پدر علامه مجلسی شنیده و اجازهٔ روایت آن را نیز گرفته است.[۱۷]

نویسندگان مقاله «جستاری پیرامون انتساب دعای صباح»، با تکیه بر چند نکته سندشناسانه و نسخه‌شناسانه در انتساب این دعا به امام علی (ع) تردید کرده‌اند.[۱۸] این نکات عبارتند از: ثبت‌نشدن این دعا در دورانی که همه دعاها و زیارات ثبت شده‌اند، فاصله زمانی ۶۰۰ ساله نخستین راوی با زمان امام علی (ع)، مرسله بودن سند دعا، نقل دعا به طریق وجاده، فاصله‌زمانی بین نقل‌ها، ثبت نشدن دعای صباح در کنار دعاهایی که در زمان نگارش کتاب اختیار المصباح نگاشته شده‌اند، رونق شرح‌نویسی و کتابت این دعا در دوران صفویه، تفاوت نسخه‌های دعا و بالاخره استبعاد نگارش دعا به دست امام علی (ع) در سال ۲۵ق.[۱۹]

مضامین

فرازی از دعای صباح:
خدایا اگر در ابتدا رحمت تو از روی حسن توفیق به سراغ من نمی‌آمد، پس چه کسی بود که مرا در این راه روشن به سویت آرد؟ و اگر حلم و بردباری تو مرا به دست آرزو و میل سرکش سپارد پس چه کسی لغزش‌های مرا از زمین‌خوردن‌های هوا و هوس نادیده بگیرد؟ و اگر در هنگام جنگ با نفس و شیطان یاری تو نباشد، مسلماً همان یاری نکردنت مرا به دست رنج و حرمان سپارد

عباس قمی، مفاتیح الجنان، ص ۱۰۸.

به گفته پژوهش‌گرانی که متن دعای صباح را تحلیل کرده‌اند، آنچه در این دعا غلبه دارد عبارت است از بیان عظمت خداوند و اظهار شگفتی از قدرت و حکمت او در عالم خلقت، یگانگی و توحید خداوند، بخشندگی و رحمت او، یادآوری نعمت هدایت، واگذاری امور به خداوند، شناخت جلال و جبروت خداوند است.[۲۰]

هم چنین بر اساس یک پژوهش دیگر که با تکیه بر مبانی فلسفی ملاصدرا و مکتب حکمت متعالیه با دعای صباح روبه‌رو شده است، این دعا در برخی فرازها بر نظریه اصالت وجود دلالت می‌کند،[۲۱] و با عبارت «یا من دلّ بذاته علی ذاته» توحید را اثبات می‌کند[۲۲] و در مراتب توحید نیز به توحید ذاتی،[۲۳] و توحید صفاتی،[۲۴] اشاره می‌کند، و با عباراتی دیگر به علم ذاتی خداوند به خود و مخلوقاتش توجه می‌دهد.[۲۵] در دعای صباح هم چنین به قدرت خداوند،[۲۶] خالقیت او،[۲۷] توحید افعالی[۲۸] و توحید عملی[۲۹] توجه شده است و عباراتی که نشان‌دهنده این باورها باشد به کار رفته است.

میرزا غالب دهلوی (۱۲۱۲–۱۲۸۵ق) شاعر شیعه اهل هندوستان دعای صباح را به شعر درآورده است:

یا الهی! قلب من محجوب و تنگ
عقل من مغلوب و نفس من بتنگ
معترف آمد زبانم در ذنوب
چیست تدبیر من علام الغیوب
ای خدا! از آسمان آور فرود
بر نبی و آل اطهارش درود!.[۳۰]


متن و ترجمه دعای صباح

علامه مجلسی این دعا را در کتاب بحارالانوار هم در کتاب الدعا و هم در کتاب الصلاة آورده است.

پانویس

  1. حسینی، «ترجمه دعای صباح»، ص۲۳۱.
  2. حسینی، «ترجمه دعای صباح»، ص۲۳۱.
  3. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۳۷۸ق، ج۱۳، ص۲۵۶–۲۵۲.
  4. حسینی، «ترجمه دعای صباح»، ص۲۳۲.
  5. حسینی، «ترجمه دعای صباح»، ص۲۳۲.
  6. شرح دعای صباح رضی الدین محمّد شوشتری کتابخانه مدرسه فقاهت
  7. شرح دعای صباح پاتوق کتاب فردا
  8. فیض کاشانی، ذریعة الضراعة، ۱۳۸۷ش، ص۴۲۶.
  9. خوئی، شرح دعای صباح؛ ۱۳۷۶ش، ص۱۹.
  10. مجلسی، بحار الانوار، ج۹۱، ص۲۴۲.
  11. مجلسی، بحارالانوار، ج۹۱، ص۲۴۶.
  12. دلیری گلپایگانی، «مقدمة التحقیق»، ص۴۲.
  13. دلیری گلپایگانی، «مقدمة التحقیق»، ص۴۲.
  14. دلیری گلپایگانی، «مقدمة التحقیق»، ص۴۲.
  15. مجلسی، بحارالانوار، ج۹۱، ص۲۴۷.
  16. مجلسی، بحارالانوار، ج۹۱، ص ۲۴۷.
  17. مجلسی، بحارالانوار، ج۹۱، ص ۲۴۷.
  18. حسین‌گلزار و رستمی، «جستاری پیرامون انتساب دعای صباح»، ص۱۴۲–۱۵۰.
  19. حسین‌گلزار و رستمی، «جستاری پیرامون انتساب دعای صباح»، ص۱۴۲–۱۵۰.
  20. کاظمی و دیگران، «تحلیل انتقادی گفتمان دعای صباح»، ص۲۱۹.
  21. شهیدی و صادقی حسن‌آبادی، «تبیین توحید در دعای صباح با مبانی صدر المتألهین»، ص۱۸۱.
  22. شهیدی و صادقی حسن‌آبادی، «تبیین توحید در دعای صباح با مبانی صدر المتألهین»، ص۱۸۴.
  23. شهیدی و صادقی حسن‌آبادی، «تبیین توحید در دعای صباح با مبانی صدر المتألهین»، ص۱۸۷.
  24. شهیدی و صادقی حسن‌آبادی، «تبیین توحید در دعای صباح با مبانی صدر المتألهین»، ص۱۸۸.
  25. شهیدی و صادقی حسن‌آبادی، «تبیین توحید در دعای صباح با مبانی صدر المتألهین»، ص۱۸۹–۱۹۲.
  26. شهیدی و صادقی حسن‌آبادی، «تبیین توحید در دعای صباح با مبانی صدر المتألهین»، ص۱۹۲.
  27. شهیدی و صادقی حسن‌آبادی، «تبیین توحید در دعای صباح با مبانی صدر المتألهین»، ص۱۹۳.
  28. شهیدی و صادقی حسن‌آبادی، «تبیین توحید در دعای صباح با مبانی صدر المتألهین»، ص۱۹۷.
  29. شهیدی و صادقی حسن‌آبادی، «تبیین توحید در دعای صباح با مبانی صدر المتألهین»، ص۱۹۹.
  30. لکهنوی، کلیات غالب، مجلس ترقی ادب، ص۴۲۹.

منابع

  • آقا بزرگ تهرانی، محسن، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۳۷۸ق.
  • حسین‌گلزار، مریم؛ رستمی، محمدحسن، «جستاری در انتساب دعای صباح به حضرت امیر با تحلیل سندی و نسخه‌شناختی آن»، دوفصلنامه حدیث‌پژوهی، شماره ۲۱، بهار و تابستان ۱۳۹۸ش.
  • حسینی، سید محمدرضا، «ترجمه دعای صباح»، در میراث حدیث شیعه، دفتر اول، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرائی خوئی، مؤسسه فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۷۷ش.
  • خوئی، مصطفی بن محمد هادی، شرح دعای صباح، آئینه میراث، تهران، ۱۳۷۶ش.
  • دلیری گلپایگانی، مهدی، «مقدمة التحقیق»، اختیار المصباح الکبیر و ما اضیف الیه من الادعیة، علی بن حسین بن باقی القرشی، مکتبة العلامة المجلسی، قم، ۱۴۳۲ق.
  • شهیدی، زهره؛ صادقی حسن‌آبادی، مجید، «تبیین توحید در دعای صباح با مبانی صدر المتألهین»، دوفصلنامه دعاپژوهی، شماره ۱، پاییز زمستان ۱۴۰۰ش.
  • فیض کاشانی، محمدمحسن، ذریعة الضراعة فی جمع الادعیة المتضمنة للمناجاة مع الله تعالی، مدرسه عالی شهید مطهری، تهران، ۱۳۸۷ش.
  • کاظمی، پریسا؛ چراغی‌وش، حسین؛ جلیلیان، مریم؛ مقدم متقی، امیر، «تحلیل انتقادی گفتمان دعای صباح امام علی(ع) بر اساس الگوی نورمن فرکلاف»، دوفصلنامه دعاپژوهی، سال سوم، شماره ۴، بهار و تابستان ۱۴۰۲ش.