آیه قبله
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه قبله |
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۱۴۴ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | اعلام تغییر قبله مسلمانان از مسجدالاقصی به کعبه |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
| درباره | تغییر قبله |
| آیات مرتبط | آیه ۱۱۵ سوره بقره |
آیه قبله به آیه ۱۴۴ سوره بقره گفته می‌شود که به تغییر قبله مسلمانان از مسجدالاقصی به مسجد الحرام، فرمان می‌دهد. پس از هجرت مسلمانان به مدینه، ساکنان یهودی این شهر از توجه مسلمانان به مسجدالاقصی به عنوان دلیلی بر اصالت نداشتن دین اسلام یاد می‌کردند. این مطلب موجب شد پیامبر(ص) آرزو کند که کعبه، قبله مسلمانان باشد.
برخی مفسران آیات ۱۴۲ تا ۱۴۴ بقره را آیات تغییر قبله دانسته‌اند و برخی دیگر آیه ۱۵۰ سوره بقره را. مفسران زمان نزول آیه قبله را بین هفت تا نوزده ماه پس از هجرت به مدینه می دانند. مکان نزول آیه قبله، بر پایه نقل‌های گوناگون تاریخی یکی از این سه مکان است: مسجد قبلتین، مسجد قبیله «بنی‌سالم بن عوف» و مسجدالنبی.
متن و ترجمه آیه قبله
﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ ١٤٤﴾ [بقره:144]
﴿ما [به هر سو] گردانیدن رویت در آسمان را نیک می‌بینیم پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید در حقیقت اهل کتاب نیک می‌دانند که این [تغییر قبله] از جانب پروردگارشان [بجا و] درست است و خدا از آنچه می‌کنند غافل نیست ١٤٤﴾
سوره ۲: آیه ۱۴۴
این آیه که حکم تغییر قبله را در خود دارد، به آیه قبله مشهور است.[۱] برخی مفسران از آیه ۱۵۰ سوره بقره نیز به عنوان آیه قبله یاد کرده‌اند.[۲] همچنین طنطاوی، از مفسران اهل‌سنت، آیات ۱۴۲ تا ۱۴۴ بقره را آیات تغییر قبله دانسته است.[۳]
شأن نزول
بنابر نقل محمد بن جریر طبری، از مفسران اهل‌سنت، یهودیان مدینه نماز گزاردن پیامبر به مسجدالاقصی را بر او عیب گرفته و می‌گفتند: محمد(ص) با دین ما مخالف است ولی به قبله ما نماز می‌گزارد؛ به همین دلیل پیامبر دوست داشت قبله مسلمانان مستقل شود و به سوی کعبه نماز بگزارد؛[۴] به همین جهت پیامبر به آسمان نگاه می‌کرد و منتظر دستور خدا برای تغییر قبله بود که این آیه نازل شد و حکم تغییر قبله از مسجدالاقصی به کعبه را بیان کرد.[۵]
زمان و مکان نزول
مفسران زمان نزول این آیه را بین هفت[۶] تا نوزده[۷] ماه پس از هجرت بیان کرده‌اند. طباطبایی در المیزان با توجه به تاریخ تغییر قبله که در ماه رجب سال دوم هجرت بوده، صحیح‌ترین زمان را ۱۷ ماه پس از هجرت می‌داند.[۸] مکارم شیرازی در تفسیر نمونه تغییر قبله را در حین نماز ظهر دانسته به گونه‌ای که مردان و زنان جای خود را باهم عوض کردند.[۹]
مکان نزول و جاری‌شدن حکم تغییر قبله بر پایه نقل‌های گوناگون تاریخی یکی از این سه مکان است:
- مسجد محله بنی‌سَلِمة[۱۰] در شمال غربی مدینه[۱۱] که به مسجد القِبلتین مشهور است.[۱۲]
- مسجد قبیله «بنی‌سالم بن عوف» که پیامبر(ص) نخستین نماز جمعه را در آن گزارد.[۱۳]
- مسجدالنبی.[۱۴]
ناسخ‌بودن آیه
به نوشته فضل بن حسن طبرسی در مجمع البیان، برخی ادعا کرده‌اند که آیه قبله، آیه ۱۱۵ سوره بقره را که می‌گوید: «فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّه» (به هر سو رو كنيد، خدا آنجا است)، نسخ کرده است؛ اما خود او این دیدگاه را نپذیرفته و گفته است طبق روایات، آیه ۱۱۵ سوره بقره، درخصوص خواندن نمازهای مستحب در سفر است.[۱۵]
پانویس
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۲۹.
- ↑ طنطاوی، تفسیر الوسیط، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۹۴.
- ↑ طبری، جامع البیان،۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۳.
- ↑ طبری، جامع البیان،۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۳۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۳۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۳۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۹۱.
- ↑ مومنی، «آیه قبله»، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ۱۳۸۶ش، ص۲۶۸.
- ↑ ابن‌سید الناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۶۹.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۶۳؛ طبرسی، اعلام الوری، دار الکتب الاسلامیه، ص۷۱.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۸۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۴۲۰-۴۲۱.
منابع
- ابن‌سعد، محمد بن منیع، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر عطاء، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
- ابن‌سید الناس، محمد بن محمد، عیون الاثر، به تحقیق ابراهیم محمد، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق
- طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- طنطاوی، سیدمحمد، التفسیر الوسیط، قاهره، دار المعارف، ۱۴۱۲ق.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- مومنی، علی‌اکبر، «آیه قبله»، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تاریخ درج: ۱۶ فروردین ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.