سوره فتح چهل و هشتمین سوره و از سورههای مدنی است که در جزء ۲۶ قرآن جای دارد. نامگذاری این سوره به دلیل آن است که در ابتدای سوره، از فتح مبین (پیروزی درخشان) سخن میگوید. محتوای اصلی این سوره درباره پیروزی نهایی مسلمانان، پاداش ایمان و جهاد و اخلاص، بخشش لغزشهای مجاهدان، هشدار به کافران و مسلمانانِ سستایمان و در نهایت جهانیشدن دین خدا است.
آیه نخست درباره فتح مبین و آیه ۱۸ درباره بیعت رضوان از آیات مشهور سوره فتح است. در فضیلت قرائت این سوره آمده است که هر کس آن را بخواند، پاداشش همچون کسی است که در فتح مکه همراه پیامبر(ص) بوده یا در بیعت رضوان با او بیعت کرده است.
معرفی
سبب نامگذاری
این سوره را «فتح» مینامند، به این مناسبت که در آغاز آن از فتح مُبین (پیروزی درخشان) سخن میگوید.[۱]
سوره فتح ۲۹ آیه، ۵۶۰ کلمه و ۲۵۰۹ حرف دارد. این سوره به لحاظ حجمی جزو سورههای مثانی و نزدیک به یک حزب است.[۳] این سوره را در شمار سورههای مُمْتحنات آوردهاند؛[۴] از ویژگیهای این سوره اخبار از غیب و پیشگویی آینده است که همه آنها نیز تحقق یافتهاند.[۵]
سوره فتح با محوریت بشارت پیروزیهای بزرگ و منت نهادن خداوند بر پیامبر اکرم(ص) و مؤمنان، به ستایش آنان و وعده پاداشهای دنیوی و اخروی میپردازد.[۷] این سوره نوید افزایش توحیدباوران، ارزانی داشتن آرامش بر دلهای مؤمنان، پاداش ایمان و جهاد، و آمرزش لغزشهای مجاهدان را میدهد و در مقابل، به کافران، منافقان و مسلمانان سستایمان هشدار میدهد.[۸]
مطالب سوره، مانند صلح حدیبیه، تحقق رؤیای پیامبر(ص) درباره فتح مکه، واقعه بیعت رضوان، کارشکنیها و عذرهای واهی منافقان برای عدم شرکت در جهاد، و همچنین ویژگیهای پیروان پیامبر اسلام(ص) است.[۹]
منع کافران از ورود مؤمنان به مسجد الحرام و انجام قربانی بدون حضور در مکه. آیه ۲۵
رؤیای پیامبر درباره ورود به مسجد الحرام و انجام عمرة القضاء. آیه ۲۷
شأن نزول آیات نخستین
بر پایه روایت قتاده از انس بن مالک، سوره فتح در بازگشت مسلمانان از صلح حدیبیه، در حالی که با قلبی اندوهگین و بدون انجام مناسک حج عازم مدینه بودند و تردید بر افراد ضعیفالایمان غالب شده بود، نازل شد. با نزول این سوره، چهره پیامبر(ص) غرق سرور شد و گفت آیاتی بر او نازلشده که برایش از کران تا کران دنیا، دوستداشتنیتر است.[۱۱]
آیه نخست (إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُّبِينًا) که به آیه فتح مبین معروف است، بشارت به پیروزی درخشان میدهد. بیشتر مفسران این پیروزی را صلح حدیبیه میدانند،[۱۲] نظرات دیگری همچون فتح مکه، فتح خیبر،[۱۳] یا پیروزی نهایی اسلام[۱۴] نیز وجود دارد. برخی از مفسران آن را اشاره به گشودن اسرار علوم برای پیامبر اسلام(ص) دانستهاند.[۱۵]
آیه هجدهم (لَقَدْ رَضِيَ اللَّـهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ...) بیانگر خشنودی خداوند از مؤمنانی است که تحت درخت با پیامبر(ص) بیعت کردند و به پاس صدق نیتشان، آرامش و پیروزی نزدیک به آنان پاداش داده شد.[۱۶]
آیه ۲۳
سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ ۖ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا(۲۳) ترجمه: سنّت الهى از پيش همين بوده، و در سنّت الهى هرگز تغييرى نخواهى يافت.
آیه ۲۳ سوره فتح بر تغییرناپذیری سنتها و قوانین الهی حاکم بر تاریخ و بشریت تأکید دارد. بر اساس دیدگاه برخی مفسران، این آیه نشان میدهد که حوادث تاریخی تصادفی و اتفاقی نیستند، بلکه بر اساس جریانی قانونمند و از پیش تعیینشده به نام سنتهای الهی شکل میگیرند. این سنتها فراتر از زمان و مکان و درک محدود بشری هستند و بر اساس حکمت الهی استوارند. ازاینرو، جامع و ثابت بوده و با گذشت زمان کهنه یا ناکارآمد نمیشوند.[۱۷]
آیه ۲۹ سوره فتح به وصف پیامبر(ص) و یارانش در کتب آسمانی پیشین (تورات و انجیل) میپردازد و ویژگیهای آنان از جمله شدت بر کفار و رحمت میان خود، عبادت مستمر و اثر سجود در چهرههایشان را برمیشمارد و رشد و نموّ آنان را به کشتزاری پربار تشبیه میکند.
آیات الاحکام
سوره فتح شامل آیاتالاحکامی است که به احکام فقهی خاصی میپردازند.
این آیه با اشاره به تحقق رؤیای پیامبر(ص) درباره ورود ایمن به مسجدالحرام، به دو عمل حلق (تراشیدن موی سر) و تقصیر (کوتاه کردن مو یا ناخن) به عنوان اعمالی که محرم را از احرام خارج میکند، اشاره دارد. این آیه از نظر برخی فقها دلیلی بر تخییر (حق انتخاب) بین حلق و تقصیر است، نه وجوب انجام هر دو.[۱۹]
همچنین آیه ۱۷ با عبارت «لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَىٰ حَرَجٌ...» حکم تکلیف جهاد را از سه گروه (نابینا، لنگ و بیمار) که انجام آن برایشان مشقت دارد، برداشته و شرکت نکردن آنان در جهاد را فاقد گناه میداند.[۲۰]
فضایل و خواص
در فضیلت تلاوت سوره فتح، روایات بسیاری نقل شده است. بر این اساس، هر کس این سوره را قرائت کند، پاداشی همسان با کسی خواهد داشت که در فتح مکه همراه پیامبر(ص) بوده یا در بیعت رضوان با او بیعت کرده است.[۲۱] همچنین از امام صادق(ع) نقل شده که مداومت بر تلاوت این سوره، اموال و خانواده را از تلف و آسیب حفظ میکند و قاری آن در قیامت در زمره بندگان شایسته خدا قرار گرفته و با شرابی گوارا از بهشت پذیرایی میشود.[۲۲] از خواص عملی این سوره نیز مصون ماندن از خطرات، رفع ترس[۲۳] و در امان ماندن از شر حاکمان ستمگر[۲۴] ذکر شده است.
﴿اوست آن کس که در دلهای مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند و سپاهیان آسمانها و زمین از آن خداست و خدا همواره دانای سنجیدهکار است ٤﴾
﴿تا مردان و زنانی را که ایمان آوردهاند در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درآورد و در آن جاویدان بدارد و بدیهایشان را از آنان بزداید و این [فرجام نیک] در پیشگاه خدا کامیابی بزرگی است ٥﴾
﴿و [تا] مردان و زنان نفاقپیشه و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد بردهاند عذاب کند بد زمانه بر آنان باد و خدا بر ایشان خشم نموده و لعتشان کرده و جهنم را برای آنان آماده گردانیده و [چه] بد سرانجامی است ٦﴾
﴿در حقیقت کسانی که با تو بیعت میکنند جز این نیست که با خدا بیعت میکنند دستخدا بالای دستهای آنان است پس هر که پیمانشکنی کند تنها به زیان خود پیمان میشکند و هر که بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند به زودی خدا پاداشی بزرگ به او میبخشد ١٠﴾
﴿برجایماندگان بادیهنشین به زودی به تو خواهند گفت اموال ما و کسانمان ما را گرفتار کردند برای ما آمرزش بخواه چیزی را که در دلهایشان نیست بر زبان خویش میرانند بگو اگر خدا بخواهد به شما زیانی یا سودی برساند چه کسی در برابر او برای شما اختیار چیزی را دارد بلکه [این] خداست که به آنچه میکنید همواره آگاه است ١١﴾
﴿[نه چنان بود] بلکه پنداشتید که پیامبر و مؤمنان هرگز به خانمان خود برنخواهند گشت و این [پندار] در دلهایتان نمودی خوش یافت و گمان بد کردید و شما مردمی در خور هلاکت بودید ١٢﴾
﴿چون به [قصد] گرفتن غنایم روانه شدید به زودی برجایماندگان خواهند گفت بگذارید ما [هم] به دنبال شما بیاییم [این گونه] میخواهند دستور خدا را دگرگون کنند بگو هرگز از پی ما نخواهید آمد آری خدا از پیش دربارهٔ شما چنین فرموده پس به زودی خواهند گفت [نه] بلکه بر ما رشگ میبرید [نه چنین است] بلکه جز اندکی درنمییابند ١٥﴾
﴿به برجایماندگان بادیهنشین بگو به زودی به سوی قومی سخت زورمند دعوت خواهید شد که با آنان بجنگید یا اسلام آورند پس اگر فرمان برید خدا شما را پاداش نیک میبخشد و اگر همچنان که پیشتر پشت کردید [باز هم] روی بگردانید شما را به عذابی پردرد معذب میدارد ١٦﴾
﴿بر نابینا گناهی نیست و بر لنگ گناهی نیست و بر بیمار گناهی نیست [که در جهاد شرکت نکنند] و هر کس خدا و پیامبر او را فرمان برد وی را در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرهایی روان است درمیآورد و هر کس روی برتابد به عذابی دردناک معذبش میدارد ١٧﴾
﴿به راستی خدا هنگامی که مؤمنان زیر آن درخت با تو بیعت میکردند از آنان خشنود شد و آنچه در دلهایشان بود بازشناخت و بر آنان آرامش فرو فرستاد و پیروزی نزدیکی به آنها پاداش داد ١٨﴾
﴿و خدا به شما غنیمتهای فراوان [دیگری] وعده داده که به زودی آنها را خواهید گرفت و این [پیروزی] را برای شما پیش انداخت و دستهای مردم را از شما کوتاه ساخت و تا برای مؤمنان نشانهای باشد و شما را به راه راست هدایت کند ٢٠﴾
﴿و اوست همان کسی که در دل مکه پس از پیروزکردن شما بر آنان دستهای آنها را از شما و دستهای شما را از ایشان کوتاه گردانید و خدا به آنچه میکنید همواره بیناست ٢٤﴾
﴿آنها بودند که کفر ورزیدند و شما را از مسجد الحرام بازداشتند و نگذاشتند قربانی [شما] که بازداشته شده بود به محلش برسد و اگر [در مکه] مردان و زنان با ایمانی نبودند که [ممکن بود] بیآنکه آنان را بشناسید ندانسته پایمالشان کنید و تاوانشان بر شما بماند [فرمان حمله به مکه میدادیم] تا خدا هر که را بخواهد در جوار رحمتخویش درآورد اگر [کافر و مؤمن] از هم متمایز میشدند قطعاً کافران را به عذاب دردناکی معذب میداشتیم ٢٥﴾
﴿آنگاه که کافران در دلهای خود تعصب [آن هم] تعصب جاهلیت ورزیدند پس خدا آرامش خود را بر فرستاده خویش و بر مؤمنان فرو فرستاد و آرمان تقوا را ملازم آنان ساخت و [در واقع] آنان به [رعایت] آن [آرمان] سزاوارتر و شایسته [اتصاف به] آن بودند و خدا همواره بر هر چیزی داناست ٢٦﴾
﴿حقا خدا رؤیای پیامبر خود را تحقق بخشید [که دیده بود] شما بدون شک به خواستخدا در حالی که سر تراشیده و موی [و ناخن] کوتاه کردهاید با خاطری آسوده در مسجد الحرام درخواهید آمد خدا آنچه را که نمیدانستید دانست و غیر از این پیروزی نزدیکی [برای شما] قرار داد ٢٧﴾
﴿محمد [ص] پیامبر خداست و کسانی که با اویند بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند آنان را در رکوع و سجود میبینی فضل و خشنودی خدا را خواستارند علامت [مشخصه] آنان بر اثر سجود در چهرههایشان است این صفت ایشان است در تورات و مثل آنها در انجیل چون کشتهای است که جوانه خود برآورد و آن را مایه دهد تا ستبر شود و بر ساقههای خود بایستد و دهقانان را به شگفت آورد تا از [انبوهی] آنان [خدا] کافران را به خشم دراندازد خدا به کسانی از آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند آمرزش و پاداش بزرگی وعده دادهاست ٢٩﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. ما تو را پیروزی بخشیدیم [چه] پیروزی درخشانی ١ تا خداوند از گناه گذشته و آینده تو درگذرد و نعمتخود را بر تو تمام گرداند و تو را به راهی راست هدایت کند ٢ و تو را به نصرتی ارجمند یاری نماید ٣ اوست آن کس که در دلهای مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند و سپاهیان آسمانها و زمین از آن خداست و خدا همواره دانای سنجیدهکار است ٤ تا مردان و زنانی را که ایمان آوردهاند در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درآورد و در آن جاویدان بدارد و بدیهایشان را از آنان بزداید و این [فرجام نیک] در پیشگاه خدا کامیابی بزرگی است ٥ و [تا] مردان و زنان نفاقپیشه و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد بردهاند عذاب کند بد زمانه بر آنان باد و خدا بر ایشان خشم نموده و لعتشان کرده و جهنم را برای آنان آماده گردانیده و [چه] بد سرانجامی است ٦ و سپاهیان آسمانها و زمین از آن خداست و خدا همواره شکستناپذیر سنجیدهکار است ٧ [ای پیامبر] ما تو را [به سمت] گواه و بشارتگر و هشداردهندهای فرستادیم ٨ تا به خدا و فرستادهاش ایمان آورید و او را یاری کنید و ارجش نهید و [خدا] را بامدادان و شامگاهان به پاکی بستایید ٩ در حقیقت کسانی که با تو بیعت میکنند جز این نیست که با خدا بیعت میکنند دستخدا بالای دستهای آنان است پس هر که پیمانشکنی کند تنها به زیان خود پیمان میشکند و هر که بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند به زودی خدا پاداشی بزرگ به او میبخشد ١٠ برجایماندگان بادیهنشین به زودی به تو خواهند گفت اموال ما و کسانمان ما را گرفتار کردند برای ما آمرزش بخواه چیزی را که در دلهایشان نیست بر زبان خویش میرانند بگو اگر خدا بخواهد به شما زیانی یا سودی برساند چه کسی در برابر او برای شما اختیار چیزی را دارد بلکه [این] خداست که به آنچه میکنید همواره آگاه است ١١ [نه چنان بود] بلکه پنداشتید که پیامبر و مؤمنان هرگز به خانمان خود برنخواهند گشت و این [پندار] در دلهایتان نمودی خوش یافت و گمان بد کردید و شما مردمی در خور هلاکت بودید ١٢ و هر کس به خدا و پیامبر او ایمان نیاورده است [بداند که] ما برای کافران آتشی سوزان آماده کردهایم ١٣ و فرمانروایی آسمانها و زمین از آن خداست هر که را بخواهد میبخشاید و هر که را بخواهد عذاب میکند و خدا همواره آمرزنده مهربان است ١٤ چون به [قصد] گرفتن غنایم روانه شدید به زودی برجایماندگان خواهند گفت بگذارید ما [هم] به دنبال شما بیاییم [این گونه] میخواهند دستور خدا را دگرگون کنند بگو هرگز از پی ما نخواهید آمد آری خدا از پیش دربارهٔ شما چنین فرموده پس به زودی خواهند گفت [نه] بلکه بر ما رشگ میبرید [نه چنین است] بلکه جز اندکی درنمییابند ١٥ به برجایماندگان بادیهنشین بگو به زودی به سوی قومی سخت زورمند دعوت خواهید شد که با آنان بجنگید یا اسلام آورند پس اگر فرمان برید خدا شما را پاداش نیک میبخشد و اگر همچنان که پیشتر پشت کردید [باز هم] روی بگردانید شما را به عذابی پردرد معذب میدارد ١٦ بر نابینا گناهی نیست و بر لنگ گناهی نیست و بر بیمار گناهی نیست [که در جهاد شرکت نکنند] و هر کس خدا و پیامبر او را فرمان برد وی را در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرهایی روان است درمیآورد و هر کس روی برتابد به عذابی دردناک معذبش میدارد ١٧ به راستی خدا هنگامی که مؤمنان زیر آن درخت با تو بیعت میکردند از آنان خشنود شد و آنچه در دلهایشان بود بازشناخت و بر آنان آرامش فرو فرستاد و پیروزی نزدیکی به آنها پاداش داد ١٨ و [نیز] غنیمتهای فراوانی خواهند گرفت و خدا همواره نیرومند سنجیدهکار است ١٩ و خدا به شما غنیمتهای فراوان [دیگری] وعده داده که به زودی آنها را خواهید گرفت و این [پیروزی] را برای شما پیش انداخت و دستهای مردم را از شما کوتاه ساخت و تا برای مؤمنان نشانهای باشد و شما را به راه راست هدایت کند ٢٠ و [غنیمتهای] دیگر[ی نیز هست] که شما بر آنها دست نیافتهاید [و] خدا بر آنها نیک احاطه دارد و همواره خداوند بر هر چیزی تواناست ٢١ و اگر کسانی که کافر شدند به جنگ با شما برخیزند قطعاً پشتخواهند کرد و دیگر یار و یاوری نخواهند یافت ٢٢ سنت الهی از پیش همین بوده و در سنت الهی هرگز تغییری نخواهی یافت ٢٣ و اوست همان کسی که در دل مکه پس از پیروزکردن شما بر آنان دستهای آنها را از شما و دستهای شما را از ایشان کوتاه گردانید و خدا به آنچه میکنید همواره بیناست ٢٤ آنها بودند که کفر ورزیدند و شما را از مسجد الحرام بازداشتند و نگذاشتند قربانی [شما] که بازداشته شده بود به محلش برسد و اگر [در مکه] مردان و زنان با ایمانی نبودند که [ممکن بود] بیآنکه آنان را بشناسید ندانسته پایمالشان کنید و تاوانشان بر شما بماند [فرمان حمله به مکه میدادیم] تا خدا هر که را بخواهد در جوار رحمتخویش درآورد اگر [کافر و مؤمن] از هم متمایز میشدند قطعاً کافران را به عذاب دردناکی معذب میداشتیم ٢٥ آنگاه که کافران در دلهای خود تعصب [آن هم] تعصب جاهلیت ورزیدند پس خدا آرامش خود را بر فرستاده خویش و بر مؤمنان فرو فرستاد و آرمان تقوا را ملازم آنان ساخت و [در واقع] آنان به [رعایت] آن [آرمان] سزاوارتر و شایسته [اتصاف به] آن بودند و خدا همواره بر هر چیزی داناست ٢٦ حقا خدا رؤیای پیامبر خود را تحقق بخشید [که دیده بود] شما بدون شک به خواستخدا در حالی که سر تراشیده و موی [و ناخن] کوتاه کردهاید با خاطری آسوده در مسجد الحرام درخواهید آمد خدا آنچه را که نمیدانستید دانست و غیر از این پیروزی نزدیکی [برای شما] قرار داد ٢٧ اوست کسی که پیامبر خود را به [قصد] هدایت با آیین درست روانه ساخت تا آن را بر تمام ادیان پیروز گرداند و گواهبودن خدا کفایت میکند ٢٨ محمد [ص] پیامبر خداست و کسانی که با اویند بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند آنان را در رکوع و سجود میبینی فضل و خشنودی خدا را خواستارند علامت [مشخصه] آنان بر اثر سجود در چهرههایشان است این صفت ایشان است در تورات و مثل آنها در انجیل چون کشتهای است که جوانه خود برآورد و آن را مایه دهد تا ستبر شود و بر ساقههای خود بایستد و دهقانان را به شگفت آورد تا از [انبوهی] آنان [خدا] کافران را به خشم دراندازد خدا به کسانی از آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند آمرزش و پاداش بزرگی وعده دادهاست ٢٩﴾
