آیه ۱۰ سوره فَتح بیعت با پیامبر(ص) را بیعت با خداوند توصیف کرده و دست خدا را بالاتر از همه دست‌ها معرفی می‌کند. در ادامه ضرر نقض عهد را متوجه پیمان‌شکنان دانسته و وفاداری به عهد را سبب پاداش بزرگ عنوان می‌کند. منظور از بیعت در این آیه را بیعت رضوان در جریان صلح حُدَیبیه دانسته‌اند. گفته شده اولین نفری که با پیامبر بیعت کرد، امام علی(ع) بود. مفسران، بیعت را برای مرگ در راه خدا و جنگیدن تا پای جان و عدم فرار عنوان کرده‌اند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه یدالله فوق ایدیهم |
| واقع در سوره | فتح |
| شماره آیه | ۱۰ |
| جزء | ۲۶ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | اشاره به بیعت رضوان در جریان صلح حدیبیه |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | بیعت رضوان |
| آیات مرتبط | آیه ۱۸ سوره فتح |
یدالله فوق ایدیهم استعاره‌ای خیالی دانسته شده که بیعت با پیامبر(ص) را یک بیعت الهی و بیعتی بدون واسطه با خداوند معرفی می‌کند. برتری قدرت و نصرت خداوند، برتری نعمت خداوند از خدمت دیگران و همچنین برتری وفای به عهد خداوند نسبت به دیگران از جمله معانی دیگر یدالله فوق ایدیهم دانسته شده است.
فرقه‌هایی چون مُجَسِّمه و وهابیت با برداشت ظاهری عبارت یدالله فوق ایدیهم، قائل به جسمانیت خداوند شده‌اند؛ اما شیعیان و اکثریت اهل‌سنت آن را رد کرده و این آیه را از آیات متشابه دانسته‌اند و جسم بودن خداوند را با دلایل عقلی چون محال بودن جسمانیت خدا و همچنین آیات محکمی چون «لیس کمثله شی» رد کرده‌اند.
معرفی
آیه ۱۰ سوره فتح، بیعت با پیامبر(ص) را بیعت با خدا[۱] و اطاعت او را اطاعت از خداوند[۲] توصیف کرده و دست خداوند را بالاتر از همه دست‌ها معرفی می‌کند و با هشدار به نقض عهد و پیمان‌شکنی[۳] ضرر آن را متوجه خود شخص دانسته[۴] و از عدم خسران به خدا و رسول سخن به میان آورده است.[۵] در ادامه وفاداری به بیعت را سبب پاداش عظیم[۶] که همان بهشت[۷] و نعمت‌های آن است،[۸] عنوان می‌کند. گفته شده طبق این آیه، شکننده بیعت با پیامبر همان شکننده بیعت خدا خواهد بود.[۹]
إِنَّ الَّذینَ یبایعُونَک إِنَّما یبایعُونَ اللَّهَ یدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیدیهِمْ فَمَنْ نَکثَ فَإِنَّما ینْکثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیهُ اللَّهَ فَسَیؤْتیهِ أَجْراً عَظیما.
گفت: «کسانی که با تو بیعت می‌کنند (در حقیقت) تنها با خدا بیعت می‌نمایند، و دست خدا بالای دست آنهاست؛ پس هر کس پیمان‌شکنی کند، تنها به زیان خود پیمان شکسته است؛ و آن کس که نسبت به عهدی که با خدا بسته وفا کند، به‌زودی پاداش عظیمی به او خواهد داد.»
آیه ۱۰ سوره فتح
جمله یدالله فوق ایدیهم در مناسبت‌های مختلف مورد استفاده مسلمانان قرار گرفته[۱۰] و در هنر و معماری[۱۱] آنها نیز نمود پیدا کرده است. چنان‌که این جمله در تاج خورشیدی گنبد حرم امام علی(ع) در کنار ۱۴ شعاع نور طراحی شده است.[۱۲]
_%D8%A8%D8%A7_%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%AA_%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D9%81%D9%88%D9%82_%D8%A7%DB%8C%D8%AF%DB%8C%D9%87%D9%85.jpg)
سبب نزول
منظور از بیعت در این آیه را بیعت مسلمانان با پیامبر(ص) در واقعه صلح حُدَیبیه دانسته‌اند[۱۳] که به بیعت رضوان شهرت دارد و در آیه ۱۸ همین سوره به صورت مشروح بیان شده است.[۱۴] پیامبر(ص) در سال ششم قمری به همراه تعدادی از صحابه، به قصد عمره از مدینه خارج شد؛ اما مشرکان قریش از ورودشان به مکه جلوگیری کردند. پیامبر(ص) پس از شایعه کشته‌شدن یکی از فرستادگانش به دست قریش، صحابه را به بیعت فراخواند و آنان نیز متعهد شدند تا پای جان از پیامبر(ص) دفاع کنند. پس از آن این آیه نازل گردید.[۱۵] این واقعه در نهایت، منجر به صلح حدیبیه شد.[۱۶] گفته شده این آیه بعد از آیه ۱۸ سوره فتح نازل شده است.[۱۷]
گفته شده همه صحابه حاضر در این سفر، جز یک نفر به نام الجد بن قیس با پیامبر(ص) بیعت کردند.[۱۸] امام علی(ع) اولین نفری دانسته شده که با پیامبر(ص) بیعت کرد؛[۱۹] چنان‌که از عمر بن خطاب به عنوان آخرین نفری نام برده شده که با پیامبر بیعت نمود.[۲۰]
- برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: بیعت رضوان، آیه بیعت رضوان، و صلح حدیبیه
اهداف بیعت
مفسران در اینکه اهداف بیعت چه بوده نظرات مختلفی دکر کرده‌اند. بیعت برای یاری در جنگ،[۲۱] بیعت برای مرگ و جنگیدن تا پای جان و عدم فرار،[۲۲] اطاعت،[۲۳] عمل به اوامر و نواهی پیامبر(ص)[۲۴] و به کارگیری تمام نیرو و توانمندی مادی و معنوی خود در راه رضای خداوند[۲۵] از جمله نظرات مفسران در نوع بیعت است.
حسینی همدانی نویسنده کتاب تفسیری انوار درخشان، بیعت و عهد را وسیله اظهار ایمان و اطاعت قلبی عنوان کرده که به عرصه ظهور در می‌آید و بمنزله التزام قولی و التزام عملی است.[۲۶]
معانی یدالله فوق ایدیهم
مفسران در معنا و مراد جمله یدالله فوق ایدیهم نظرات مختلفی ذکر کرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:
- این تعبیر استعاره‌ای خیالی[۲۷] و کنایه از این است که بیعت با پیامبر(ص) یک بیعت الهی است و گویا دست خدا بالای دست آنها قرار گرفته[۲۸] و با خداوند بیعت می‌کنند[۲۹] و به عبارتی بیعت مسلمانان بیعتی بدون واسطه با خداوند خواهد بود.[۳۰] گفته شده این‌گونه کنایه‌ها در زبان عرب بسیار معمول است.[۳۱]
- مراد از این عبارت، قدرت و نصرت خداوند است و قدرت خداوند بالاتر از همه قدرت‌هاست[۳۲] و از پیامبر(ص) می‌خواهد تا تنها به نصرت خداوند اعتماد کند.[۳۳]
- عقد خداوند در این بیعت برتر از عقد بیعت دیگران است و قدرت خداوند در یاری رساندن، فوق نصرت دیگران است.[۳۴]
- مراد از کلمه ید عطیه و نعمت است، یعنی نعمت خدا بر مسلمانان که یا ثواب است و یا توفیق بیعت، فوق نعمت و خدمتی است که آنها به پیامبر(ص) کرده و با او بیعت نمودند[۳۵] و یا نعمت خدا بر مردم که هدایتشان کرده عظیم‌تر از خدمت و اطاعتی است که آنها به پیامبر(ص) می‌کنند.[۳۶]
- وفای به عهد خداوند برتر از وفای عهد دیگران است.[۳۷]
- دست پیامبر(ص) همان دست خداست[۳۸] و یا قداست دست پیامبر(ص) همچون قداست دست خداوند است.[۳۹]
- منظور، دست پیامبر(ص) است که بالاتر از دست دیگران قرار دارد و خداوند منزه از جوارح و اعضا و صفات اجسام است.[۴۰]
برخی مفسران معتقدند که این آیه به چگونگی کیفیت بیعت پیامبر(ص) نیز توجه داشته و به قرار گرفتن دست ایشان بر روی دست یارانش اشاره دارد.[۴۱]
عدم اثبات جسمانیت خداوند
برخی فرقه‌های مسلمانان چون مجسمه و وهابیت با تکیه بر عبارت یدالله فوق ایدیهم، قائل به جسمانیت خداوند شده‌اند؛ اما شیعیان و اکثریت اهل‌سنت جسمانیت خداوند را رد کرده[۴۲] و این آیه را از آیات متشابه دانسته‌اند و جسم بودن خداوند را با دلایل عقلی چون محال بودن جسمانیت خدا و همچنین آیات محکمی چون «لیس کمثله شی»[۴۳] رد کرده‌اند.[۴۴]
پانویس
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۶، ص۲۶۷.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۱۲، ص۲۰۳؛ حسینی شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثناعشری، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۱۴۹؛ سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۵۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۴۴-۴۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۲۷۵.
- ↑ سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۵۱۷.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۳۱۹؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۲۷۶؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۳۵؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۱۲۲.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۱۲۷؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۶، ص۲۶۸؛ سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۵۱۷.
- ↑ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۲۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۲۷۵.
- ↑ «روز قدس روز گواهی آیه یدالله فوق ایدیهم است»، خبرگزاری دانشجو؛ «حادثه صحرای طبس تفسیر روایت "یدالله فوق ایدیهم" است»، خبرگزاری دفاع مقدس.
- ↑ «کتیبه‌های آب‌انبار مسجد دروازه کاشان»، بنیاد قم‌پژوهی.
- ↑ «بازسازی تاج خورشیدی گنبد حرم علوی توسط کارشناسان ستاد عتبات»، خبرگزاری فارس.
- ↑ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۷۰؛ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۳۱۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۱۷۲؛ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۸۸؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۱۲۷؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۶، ص۲۶۷؛ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۲۱۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۴۶.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۸۸.
- ↑ واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۶۰۳؛ ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۸۲؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۶۳۲.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۱۵.
- ↑ ابن‌جوزی، زاد المسیر، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۱۳۰؛ حسینی شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثناعشری، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۱۵۰
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۸، ص۲۱۷؛ ابن‌شهرآشوب مازندرانی، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۳۰۳؛ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۱۲، ص۲۰۳.
- ↑ فرهنگ و معارف قرآن، اعلام القرآن، ج۳، ص۵۳۳ به نقل از فتح الباری، ج ۷، ص۵۷۹.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۳۱۹.
- ↑ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۷۰؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۳۵؛ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۲۱۰؛ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۳، ص۳۱۳.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۸۸.
- ↑ سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۵۱۷؛ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۱۵، ص۳۳۷.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۳، ص۳۱۳.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۱۵، ص۳۳۷.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۱۲۷؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۳۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۱۷۲؛ عاملی، تفسیر عاملی، ۱۳۶۰ش، ج۸، ص۱۷.
- ↑ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۸، ص۷۳؛ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۱۵، ص۳۳۷؛ عاملی، تفسیر عاملی، ۱۳۶۰ش، ج۸، ص۱۷.
- ↑ سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۵۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۴۴-۴۵.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۳، ص۳۱۳.
- ↑ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۸، ص۷۳؛ تستری، تفسیر التستری، ۱۴۲۳ق، ص۱۴۷.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۳۱۹.
- ↑ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۸، ص۷۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۲۷۵. به نقل از دیگران.
- ↑ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۲۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۲۷۵.
- ↑ مغنیه، التفسیر المبین، قم، ص۶۷۹.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۳۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۲۷۵؛ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۱۵، ص۳۳۷.
- ↑ صبوری، «تجسیم»، پژوهشکده باقرالعلوم.
- ↑ سوره شوری، آیه ۱۱.
- ↑ رضایی اصفهانی، روش‌های تفسیری، پرتال جامع علوم و معارف قرآن.
منابع
- ابن‌شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۲۲ق.
- ابن‌سلیمان، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
- «بازسازی تاج خورشیدی گنبد حرم علوی توسط کارشناسان ستاد عتبات»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آبان ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۸ آذر ۱۴۰۲ش.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- تستری، سهل بن عبدالله، تفسیر التستری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۳ق.
- «حادثه صحرای طبس تفسیر روایت "یدالله فوق ایدیهم" است»، خبرگزاری دفاع مقدس، تاریخ درج مطلب: ۵ اردیبهشت ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۸ آذر ۱۴۰۲ق.
- حسینی شاه‌عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثناعشری، تهران، انتشارات میقات، ۱۳۶۳ش.
- حسینی همدانی، سید محمد، انوار درخشان، تحقیق محمد باقر بهبودی، تهران، کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق.
- رضایی اصفهانی، روش‌های تفسیری، پرتال جامع علوم و معارف قرآن، تاریخ بازدید: ۲۸ آذر ۱۴۰۲ق.
- «روز قدس روز گواهی آیه یدالله فوق ایدیهم است»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۲۸ آذر ۱۴۰۲ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سبزواری نجفی، محمد، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- صبوری، «تجسیم»، پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ بازدید: ۲۸ آذر ۱۴۰۲ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر بن یزید، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷ق.
- طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
- عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تهران، انتشارات صدوق، ۱۳۶۰ش.
- فخررازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- فرهنگ و معارف قرآن، اعلام القرآن، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
- «کتیبه‌های آب‌انبار مسجد دروازه کاشان»، بنیاد قم‌پژوهی، بنیاد قم‌پژوهی، تاریخ بازدید: ۲۸ آذر ۱۴۰۲ق.
- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، ۱۴۱۹ق.
- مغنیه، محمد جواد، التفسیر المبین، قم، بنیاد بعثت، چاپ سوم، بی‌تا.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
- واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونز، لندن، بی‌نا، ۱۹۶۶م.