آیه حکمت آیه ۲۶۹ سوره بقره درباره ارزشمندی حکمت است و حکمت را خیر فراوانی می‌داند که خداوند به کسانی می‌دهد که خود بخواهد.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه حکمت |
| واقع در سوره | سوره بقره |
| شماره آیه | ۲۶۹ |
| جزء | ۳ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| آیات مرتبط | آیه ۳۹ سوره اسراء آیه ۱۲ سوره لقمان |
با توجه به آیات قبل و بعد این آیه، برخی مفسران مقصود حکمت را درک جایگاه انفاق دانسته‌اند؛ دیگران نیز معانی و مصادیق متعددی برای حکمت در این آیه گفته‌اند؛ از جمله: آگاهی از حقایق قرآن، پرهیز از گناهان کبیره، اطاعت از خدا، علم لدنی، نبوت، معرفت به خدا و شناختِ اسرار هستی و آگاهی از حقایق و رسیدن به حق. علامه طباطبایی حکمت را علم به حقایقی می‌داند که مشتمل بر سعادت بشر هستند، مانند معارف الهی درباره مبدأ و معاد؛ یا حقایق طبیعیِ مرتبط با سعادت انسان.
شناخت آیه
در آیه ۲۶۹ سوره بقره آمده که خداوند حکمت را به هر کس بخواهد و شایسته ببیند می‌دهد و به هر کس حکمت داده شود، خیری فراوان به او داده شده است.[۱] در انتهای آیه گفته شده جز اولوا الالباب (خردمندان) از این حقیقت پند نمی‌گیرند.[۲]
﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ ٢٦٩﴾ [بقره:269]﴿خدا) به هر کس که بخواهد حکمت می‌بخشد، و به هر کس حکمت داده شود، به یقین، خیری فراوان داده شده‌است؛ و جز خردمندان، کسی پند نمی‌گیرد ٢٦٩﴾
خیر کثیر در این آیه به این معناست که حکمتی که خداوند عطا می‌کند سبب شناخت انسان نسبت به نیکی و بدی و تشخیص الهامات الهی از وسوسه‌های شیطانی می‌شود. این حکمت خیر کثیر به دنبال دارد[۳] و انسان را از آفت‌های علمی و عملی حفظ می‌کند.[۴]
منظور از جمله «مَنْ یَشاءُ» (هر کس را که بخواهد) در آیه این نیست که خداوند بدون هیچ علتی حکمت و دانش را به این و آن می‌دهد، بلکه اراده و مشیت خداوند در همه جا وجود دارد و حکمت را به هر کس که شایسته ببیند می‌دهد.[۵]
در آخر آیه گفته شده تنها صاحبان عقل و خرد این حقایق را حفظ می‌کنند و از آن بهره‌مند می‌شوند؛ اگر چه همه انسان‌ها صاحب عقل‌اند اما اولوا الالباب به همه آنها گفته نمی‌شود؛ بلکه منظور آنهایی هستند که عقل و خرد خود را به کار می‌گیرند.[۶]
معنا و مصداق حکمت
مفسران در اینکه مقصود از حکمت چیست نظرات مختلفی دارند.[۷] برخی گفته‌اند حکمت به معنی معرفت و آگاهی از حقایق و رسیدن به حق است،[۸] و برخی گفته‌اند به معنای معرفت و شناخت اسرار جهان هستی است.[۹] علامه طباطبایی حکمت را حقایق مشتمل بر سعادت بشر دانسته است اعم از معارف الهی یا حقایق عالم طبیعی.[۱۰] و نیز گفته شده حکمت معنایی گسترده دارد که تمام این امور، حتی نبوت را شامل می‌شود زیرا نوعی از علم و آگاهی است.[۱۱]
گروهی از نظریات نیز حکمت را آگاهی از حقایق،[۱۲] و علوم قرآنی[۱۳] دانسته‌اند، چنانکه برخی دیگر نیز آن به تفقه در دین،[۱۴] علم دین،[۱۵]و علم فقه،[۱۶] ترجمه کرده‌‌اند. برخی نیز حکمت را در امور عملی مثل اطاعت از خدا،[۱۷] و پرهیز از گناهان کبیره،[۱۸] معرفت به خدا،[۱۹] به یاد خدا بودن در همه احوال،[۲۰] و ترس از خدا،[۲۱] و استواری در علم و عمل،[۲۲] جای داده‌اند و برخی دیگر آن را ناظر به علوم اعطایی دانسته‌اند: مثل رسیدن به حقیقت در عمل و گفتار،[۲۳] علم لدنی،[۲۴] نور الهی که وسوسه‌های شیطانی را از الهامات الهی جدا می‌سازد،[۲۵] و عقل.[۲۶]
نسبت انفاق و حکمت
برخی مفسران با توجه به آیات قبل و بعد این آیه مصداق حکمت را درک اهمیت انفاق در زندگی فرد و جامعه دانسته‌اند.[۲۷] گفته شده با توجه به آیه پیشین، که به هنگام انفاق، شیطان انسان را از فقر می‌ترساند ولی خدا وعده مغفرت و فضل الهی می‌دهد، در این آیه سخن توضیح می‌دهد که حکمت بین این دو کشش الهی و شیطانی فرق می‌گذارد و انسان را به وادی مغفرت و فضل می‌کشاند و از وسوسه‌های شیطان می‌رهاند.[۲۸] جوادی آملی در این موضوع گفته است تا حکمت که خیر فراوان است بهره کسی نشود توفیق انفاق پیدا نمی‌کند.[۲۹] گفته شده خداوند به بعضی از افراد بر اثر جهاد با نفس، نوعی علم و بینش می‌دهد که آثار و فوائد اطاعت الهی از جمله انفاق را درک کند و هم‌چنین وساوس شیطانی را تشخیص می‌دهد.[۳۰]
پانویس
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۲، ص۴۲۷.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۲، ص۴۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۳۹۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹؛ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۳۱.
- ↑ قرشی بنابی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۵۱۱ و ۵۱۲؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، تهران، ج۲، ص۱۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۶۰؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۹۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۷۳.
- ↑ کاشفی، تفسیر حسینی (مواهب علیه)، کتابفروشی نور، ص۹۴؛ قرشی بنابی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۵۱۱ و ۵۱۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۰.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۲، ص۴۲۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۴۰.
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۴۰۸ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، بی‌نا، ۱۴۱۸ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تهران، مکتبة الصدر، ۱۴۱۵ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- قرشی بنابی، علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعث، ۱۳۷۵ش.
- کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا.
- کاشفی، حسین بن علی، تفسیر حسینی (مواهب علیه)، سراوان، کتابفروشی نور، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الإسلامیة، تهران، ۱۳۷۱ش.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.