سوره عَلَق یا اِقرا نود و ششمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء سی‌ام جای گرفته است. نام سوره برگرفته از آیه دوم آن است که اشاره به خلقت انسان از خون بسته (علق) دارد. پنج آیه ابتدایی این سوره را اولین آیات نازل شده بر پیامبر اسلام(ص) دانسته‌اند.
خداوند در سوره علق به پیامبر(ص) دستور به قرائت می‌دهد که به گفته مفسران، منظور قرائت قرآن است نه مطلق قرائت. در این سوره به خلقت و تکامل انسان اشاره شده و از نعمت‌های خداوند بر او سخن گفته شده است و متذکر می‌شود انسان با این حال، در برابر پروردگارش ناسپاس و گردنکش است. سوره علق همچنین به مجازات دردناک کسانی که مانع هدایت مردم و اعمال نیک‌اند، اشاره می‌کند.
سوره علق جزو چهار سوره‌ای است که سجده واجب دارند و به عَزائِم قرآن مشهورند. درباره فضیلت تلاوت این سوره از امام صادق(ع) نقل شده که هر کس در روز یا شبی سوره اقرأ باسم ربک را بخواند و در همان شب یا روز بمیرد، شهید از دنیا رفته است.
معرفی
نامگذاری
این سوره را سوره علق و سوره اِقرأ یا (اِقرأ بسم ربک) نامیده‌اند.[۱] علق که به معنای خون بسته است، از آیه دوم گرفته شده است و «اِقرأ» که به معنای «بخوان» است، آغازگر سوره می‌باشد.[۲] این سوره را به دلیل آیه ۴ [یادداشت ۱] «قلم» نیز نامیده‌اند.[۳]
ترتیب و محل نزول
آیات ابتدای سوره علق، خط ثلث جلی، بخط امینه ساغلام باکان(Emine Sağlam Bakan)، بانوی خوشنویس ترکیه ای، ۲۰۲۰م
سوره علق جزو سوره‌های مکی قرآن است و به نظر بسیاری از مفسران، در ترتیب نزول، اولین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است؛[۴]علامه طباطبایی مفسر بزرگ شیعی معتقد است که سیاق و نظم حاکم برآیات سوره مانع از این نیست که یک مرتبه نازل شده باشد نه تدریجاً. [۵] اگرچه به گفته مکارم شیرازی برخی از مفسران معتقدند فقط پنج آیه ابتدایی این سوره نخستین آیات نازل شده بر پیامبر(ص) بوده است.[۶] سوره علق در چینش کنونیمُصحَف، نود و ششمین سوره است[۷] و در جزء ۳۰ قرآن قرار دارد.
تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها
سوره علق ۱۹ آیه، ۷۲ کلمه و ۲۸۸ حرف دارد.[۸] این سوره از نظر حجم جزو سوره‌های مُفَصَّلات (دارای آیات کوتاه) و از سوره‌های کوچک قرآن است.[۹]
آغاز نزول قرآن
به گفته مفسران شیعه و اهل‌سنت، هنگام حضور پیامبر(ص) در کوه حرا، جبرئیل بر او نازل شد و گفت: ای محمد بخوان! پیامبر(ص) گفت: من قرائت‌کننده نیستم. جبرئیل او را در آغوش گرفت و فشرد و بار دیگر گفت: بخوان! پیامبر(ص) همان جواب را تکرار کرد. بار دوم نیز جبرئیل این کار را کرد و همان جواب را شنید، و در سومین بار گفت: «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذِی خَلَقَ...(تا آخر آیات پنجگانه)». این سخن را گفت و از دیده پیامبر(ص) پنهان شد. رسول خدا(ص) که با دریافت نخستین وحی سخت خسته شده بود به سراغ خدیجه(س) آمد و فرمود: «زَمّلونی و دَثّرونی»: مرا بپوشانید و جامه‌ای بر من بیفکنید تا استراحت کنم.[۱۰]
سوره سجده‌دار
سوره علق جزو چهار سوره قرآن است که سجده واجب دارند و به عَزائِم قرآن معروفند. آیه آخر[یادداشت ۲] این سوره سجده واجب دارد؛[۱۱] از این رو هنگام قرائت (با صدا) یا شنیدن آن، سجده واجب می‌شود.[۱۲] سوره‌های سجده‌دار احکام خاصی دارند؛ مانند اینکه خواندن آنها در نماز جایز نیست؛ همچنین خواندن آنها در حال حیض و جنابت حرام است.[۱۳]
سوره علق وظایف پیامبر برای دعوت مردم به سوی پروردگار
وظیفه دوم" آیه ۶-۱۹ بندگی خدا و پیروی نکردن از سرکشان
وظیفه اول؛ آیه ۱-۵ معرفی پروردگار
نکته اول؛ آیه ۶-۸ سرکشی انسانها از فرمان خدا
نکته اول؛ آیه ۱-۲ خداوند انسان را از خون بسته آفریده است
نکته دوم؛ آیه ۹-۱۴ مخالفت سرکشان با دعوت توحیدی پیامبر
نکته دوم؛ آیه ۳-۵ خدای کریم هرچه موردنیاز انسان بود، به او تعلیم داد
نکته سوم؛ آیه ۱۵-۱۸ ذلت و خواری، سرانجام مخالفت با خدا
نکته چهارم؛ آیه ۱۹ وظیفه پیامبر در برابر سرکشان
منظور از قرائت در نخستین آیات قرآن
خدا در نخستین آیات نازل‌شده قرآن، پیامبر(ص) را به تلاوت و خواندن امر می‌کند. علامه طباطبایی منظور از این آیات را مطلق قرائت نمی‌داند؛ بلکه به باور او، خداوند از پیامبر(ص) می‌خواهد که آیات نازل‌شده توسط فرشته وحی را بخواند؛ بنابراین به گفته او و همچنین برخی دیگر از مفسران، آیه «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذِی خَلَقَ» در اصل «اقرء القرآن باسم ربک» بوده است.[۱۷] به گفته آیتالله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه عده‌ای از مفسران با استناد به آیه اول سوره علق معتقدند؛ بسم الله الرحمن الرحیم بخشی از سوره‌های قرآن به حساب می‌آید؛ زیرا در این آیه اشاره شده قرآن را به نام پروردگارت بخوان؛ پس باید ابتدای سوره‌ها آیه بسم الله را خواند؛ اگرچه به اعتقاد مکارم این تفسیر بعید است[۱۸]علامه طباطبایی نیز این آیه را به معنای خواندن "بسم الله" نمی‌داند. و احتمال داده که بسم الله الرّحمن الرّحیم اول سوره جزو سوره باشد و خداوند با بسم الله کلام خود را آغاز کرده ، و در (اقرء باسم ربک ) دستور مى دهد بندگانش خواندن را به نام او آغاز کنند، هر چند که در جاى دیگر دستور داده هر کارى را که مى خواهند آغاز کنند، با بسم الله آغاز کنند، در حقیقت آیه مورد بحث دستور العمل و آموزش با عمل است نظیر امر به گفتن ان شاء الله در آیه (و لا تقولن لشى ء انى فاعل ذلک غدا الا ان یشاء الله ) .[۱۹]
نکات تفسیری
محی الدین عربی در توضیح اکرمیّت خداوند می‌گوید بقا و پایداری انسان نشانه کرم الهی در حق اوست و نشانه دیگر اکرم بودن خداوند نسبت به انسان این است که خداوند او را از اشرف صفاتش که علم است بهره‌مند ساخت و فرمود (الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ) و برای این که انسان طغیان نکند یادآور شد که(عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ) تا بداند علمش از خداست وبه همین جهت در ادامه با آیه (كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَىٰ* أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَىٰ) او را از طغیان کردن به جهت بی نیاز دیدن خود بازداشت و با آیه (إِنَّ إِلَىٰ رَبِّكَ الرُّجْعَىٰ) به او گوشزد کرد که فانی است و در نهایت به سوی خدا باز خواهد گشت. [۲۰]
با نگاهی به آیات قرآن کریم، درباره «علقه» در می‌یابیم هر بار که این کلمه به کار رفته، بعد از کلمه «نطفه» بوده است؛ از این رو علقه مرحله‌ای از خلقت جنین است که پس از مرحله نطفه قرار دارد. در این آیات مانند(آیه ۱۴سوره مؤمنون ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً) استفاده از کلمه «ثُمَّ» دلالت بر ترتیب بین این دو مرحله و متوقف بودن مرحله دوم بر تحقق مرحله اول است. [۲۱]برخی از محققان میان «علق» و «علقه» فرق گذاشته و گفته‌اند «العلق» در لغت به معنای خون جامدی است که هنوز خشک نشده است که منظور همان خون بسته شده است، اما «علقه» به معنای کرم سرخ رنگی است که در آب زندگی می‌کند و هنگامی که چارپایان آب می‌نوشند، به گردن آنها می‌چسبد و آویزان می‌شود که ظاهرا همان زالو است. نطفه نیز از آن جهت که به دیواره رحم می‌چسبد و از آن تغذیه می‌کند، شبیه زالو می‌شود و می‌توان آنرا زالو ترجمه کرد.[۲۲]قران به جای تعبیر از مرحله دوم شکل گیری انسان در رحم به «الدم المنقبضه= خون بسته شده» تعبیر به علق کرده که هم معنای خون بسته و هم آویزان بودن را برساند که با نظرات جدید پزشکی همخوانی دارد. [۲۳]
در فضیلت خواندن سوره علق از امام صادق(ع) نقل شده است هر کس در روز یا شب سوره اقرأ باسم ربک را بخواند و در همان شب یا روز بمیرد، شهید از دنیا رفته است و خداوند او را شهید مبعوث می‌کند و در صف شهیدان جای می‌دهد و در قیامت همچون کسی است که با شمشیر در راه خدا همراه پیامبر خدا جهاد کرده است.[۲۴] همچنین از رسول خدا(ص) نقل شده است که هرکس سوره اقرأ را بخواند، مانند آن است که همه سوره‌های مفصّل را خوانده است. [۲۵] ایمنی از غرق شدن در دریا، ایمنی از بلایا در سفر و حفظ اموال از آفات و سرقت از جمله خواصی است که برای خواندن این سوره ذکر شده است.[۲۶]
﴿زنهار اگر بازنایستد موی پیشانی [او] را سخت بگیریم ١٥﴾
﴿نَاصِيَةٍ كَاذِبَةٍ خَاطِئَةٍ ١٦﴾
﴿[همان] موی پیشانی دروغزن گناه‌پیشه را ١٦﴾
﴿فَلْيَدْعُ نَادِيَهُ ١٧﴾
﴿[بگو] تا گروه خود را بخواند ١٧﴾
﴿سَنَدْعُ الزَّبَانِيَةَ ١٨﴾
﴿بزودی آتشبانان را فرا خوانیم ١٨﴾
﴿كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ ١٩﴾
﴿زنهار فرمانش مبر و سجده کن و خود را [به خدا] نزدیک گردان ١٩﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. بخوان به نام پروردگارت که آفرید ١ انسان را از علق آفرید ٢ بخوان و پروردگار تو کریمترین [کریمان] است ٣ همان کس که به وسیله قلم آموخت ٤ آنچه را که انسان نمی‌دانست [بتدریج به او] آموخت ٥ حقا که انسان سرکشی می‌کند ٦ همین که خود را بی‌نیاز پندارد ٧ در حقیقت بازگشت به سوی پروردگار توست ٨ آیا دیدی آن کس را که بازمی‌داشت ٩ بنده‌ای را آنگاه که نماز می‌گزارد ١٠ چه پنداری اگر او بر هدایت باشد ١١ یا به پرهیزگاری وادارد [برای او بهتر نیست] ١٢ [و باز] آیا چه پنداری [که] اگر او به تکذیب پردازد و روی برگرداند [چه کیفری در پیش دارد] ١٣ مگر ندانسته که خدا می‌بیند ١٤ زنهار اگر بازنایستد موی پیشانی [او] را سخت بگیریم ١٥ [همان] موی پیشانی دروغزن گناه‌پیشه را ١٦ [بگو] تا گروه خود را بخواند ١٧ بزودی آتشبانان را فرا خوانیم ١٨ زنهار فرمانش مبر و سجده کن و خود را [به خدا] نزدیک گردان ١٩﴾
↑ كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ زنهار! فرمانش مَبَر، و سجده كن، و خود را [به خدا] نزديك گردان
منابع
ابن العربی، محی الدین، تفسیر ابن عربی، تحقيق، تصحیح و مقدمه: الشيخ عبد الوارث محمد علي، الطبعة: الأولى سنة الطبع: ۱۴۲۲ - ۲۰۰۱م المطبعة: لبنان/ بيروت - دار الكتب العلمية الناشر: دار الكتب العلمية.
ابو‌الفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مصحح: محمدجعفر یاحقی و ناصح، محمدمهدی ناصح، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۷۵ش.
بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، محقق :بنیاد بعثت، واحد تحقیقات اسلامی، موسسه البعثه، قسم الدراسات الاسلامیه، قم، بی‌تا.
بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسن، توضیح المسائل مراجع، دفتر نشر اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.
خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، تهیه کننده: مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، نشرا، قم، ۱۳۹۲ش.
خرمشاهی، قوام‌الدین، «سوره علق»، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، نشر دوستان - ناهید، ۱۳۷۷ش.
