آیه ششم سوره تحریم مبنی بر فراخواندن مؤمنان به حفظ خود و خانواده خود از آتش جهنم، از آیات مشهور این سوره است. روایت است هر کس سوره تحریم را تلاوت کند، موفق به توبه نصوح و بدون بازگشت به گناه می‌شود. همچنین از خواص این سوره، تخفیف عذاب اموات و راحت جان دادن فرد مُحتَضَر بیان شده است.
نام مشهور این سوره، تحریم و برگرفته از آیه نخست آن است.[۱] در این آیه از رسول خدا(ص) پرسیده می‌شود که چرا برای خشنودی خاطر همسرانش حلالالهی را بر خود تحریم کرده است.[۲] به این سوره «سورة النبی» «لِمَ تُحرم» و «المُتحرّم» نیز گفته شده است.[۳]
سوره تحریم ۱۲ آیه، ۲۵۴ کلمه و ۱۱۰۵ حرف دارد و به لحاظ حجمی جزو سوره‌های نسبتاً کوچک و از سوره‌های مُفصّلات (دارای آیات کوتاه) قرآن و در حدود نیم حِزب است.[۵]
سوره تحریم با عتاب به پیامبر(ص) (که در واقع عتاب به همسران پیامبر است) آغاز می‌شود که چرا برای رضای خاطر همسرانش حلال خدا را بر خود حرام می‌کند. در ادامه خداوند مؤمنان را مورد خطاب قرار می‌دهد كه جان خود را از عذاب آتشى كه آتشگيرهاش انسان و سنگ است محافظت کنند و بدانند به جز پاداش اعمالشان به جزايی نمیرسند.[۸] تشویق گناهکاران به توبه (توبه نصوح و خالصانه)، آثار ایمان در قیامت، جهاد با کفار و منافقان و سختگیری بر آنان، اشاره به زنِ نوح و زنِ لوط به عنوان زنان ناصالح و اشاره به زنِ فرعون و مقام والای حضرت مریم (دختر عمران) به عنوان زنان صالح از موضوعات این سوره است.[۹]
شأن نزول: پیامبر و جلب رضایت همسرانش
نظر مفسران درباره شأن نزول آیات ابتدای سوره تحریم ـ که پیامبر(ص) را عتاب می‌کند چرا حلال خدا را برای رضایت همسرانش حرام می‌کند ـ متفاوت است. برخی نقل کرده‌اند پیامبر(ص) پس از نماز صبح به همسرانش سر می‌زد. در این میان، حفصه پیامبر را به شربت عسل مهمان می‌کرد و پیامبر زمان بیشتری را نزد او بود. عایشه از این توقف ناراحت شد و با دیگر همسران پیامبر هماهنگ کرد وقتی پیامبر را دیدند بگویند بوی بدی می‌دهد.[یادداشت ۲] و چون پیامبر که فرشته به حضورش می‌آمد بدش می‌آمد بوی بدی از او استشمام شود، سوگند خورد دیگر از آن عسل ننوشد.[۱۱]در نقلی دیگر آمده است زینب بنت جحش به پیامبر شربت عسل می‌داد [۱۲] و در دیگری آمده ام‌سلمه.[۱۳]
بنابر گزارش دیگری، در یکی از روزهای نوبت عایشه و در حالی که حفصه نیز به خانه پدرش رفته بود، پیامبر با کنیز خود در خانه حفصه خلوت کرد. هنگام خروج کنیز، عایشه وی را دیده و سخت دچار غیرت شد. حفصه نیز هنگام ورود به خانه به پیامبر گفت، من فهمیدم که چه کسی با تو (پیامبر) بوده است؛ تو با من بدی می‌کنی. رسول خدا سوگند خورد حفصه را راضی کند. پس آن کنیز را بر خودش حرام کرد و به حفصه توصیه کرد این راز را نزد خود نگه دارد؛ حفصه این راز را برای عایشه فاش کرد. در پی این عمل حفصه، آیات ابتدایی سوره تحریم نازل گردید.[۱۴]
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان این سخنان متفاوت درباره شأن نزول آیات ابتدای سوره تحریم را آورده و در یک ارزیابی آنها را ناسازگار با دیگر آیات سوره تحریم دانسته است.[۱۵]
بنابر برخی گزارشهای دیگر در پی اعتراض عایشه و حفصه به اقامت پیامبر(ص) در خانه ماریه، حضرت سوگند خورد که دیگر نزدیک او نمی‌شود و این آیات در رابطه با این جریان نازل شدهاند.[۱۶]
مشاهده آیه در سوره
طبرسی نویسنده تفسیر مجمع البیان در روایتی از امام باقر(ع) در تفسیر این آیه إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا ۖ وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ ۖ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَٰلِكَ ظَهِيرٌ گفته است که پیامبر(ص) دو بار علی را به عنوان مولی به اصحابش معرفی کرد یک بار در غدیر خم که فرمود (من كنت مولاه فعلی مولاه) و بار دیگر پس از نزول آیه ۴ سوره تحریم دست او را گرفت و فرمود: أيها الناس! هذا صالح المؤمنين. [۱۷]
ترجمه: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن، مردم و سنگ‌هاست حفظ كنيد.
علامه مجلسی در توضیح این آیه می‌نویسد شخص این‌گونه باید خود و خانواده‌اش را از آتش دور نگه دارد که در اطاعت از خداوند و دوری از گناه و تبعیت نکردن از شهوات، صبر پیشه کند و خانواده‌اش را به اطاعت از خداوند فرا بخواند و واجبات را به آنان آموزش دهد و آنان را از زشتی‌ها نهی کند و به کار خیر تشویق کند.[۱۸]علامه طباطبایی این آیه را متناسب با تجسم اعمال می داند زیرا که مردم در دوزخ خودشان آتش افروز خودشان هستند و جز به اعمالشان جزا داده نخواهند شد.[۱۹] وی هم چنان از فراز پایانی آیه(عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لايَعْصُونَ اللهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ ) استفاده کرده که ملائکه مکلف هستند، هم در دنیا و هم در آخرت و هم بر طبق تکالیفشان عمل می‌کنند ولی تکالیف آنها از سنخ تکالیف متداول در جوامع انسانی نیست که اختیار مخالفت یا اطاعت داشته باشند، بلکه آنها جز اراده الهی اراده‌ای ندارند و تکلیف تکوینی است نه تشریعی، و تکالیفشان نیز بر اساس مراتب و درجاتشان مختلف است. [۲۰]
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسَىٰ رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ... (آیه۸) ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید بسوی خدا توبه کنید، توبه‌ای خالص؛ امید است (با این کار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغهایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است وارد کند...
پس از امر خدواند به مومنان برای نگهداشتن خود و خانواده از آتش دوزخ در این آیه برای بار دوم به همه آنها امر می کند که با توبه به سوی خدا بازگردند تا از آثار و برکاتش در قیامت بهره‌مند شوند و توبه نصوح را پیشنهاد داده است. نصوح از ریشه نُصح به معنای تلاش برای یافتن بهترین کاری(رفتار وگفتار) است که تأمین کننده مصالح آدمی است و یا به معنای اخلاص ست [یادداشت ۳] و بر این اساس توبه نصوح توبه اى است که صاحبش را از برگشتن به طرف گناه باز بدارد، و یا توبه اى که بنده را براى رجوع از گناه خالص سازد، و در نتیجه ، دیگر به آن عملى که از آن توبه کرده بر نگردد. [۲۱]
«إِن تَتُوبَا إِلَی اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکمَا ۖ وَإِن تَظَاهَرَا عَلَیهِ فَإِنَّ اللهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِ‌یلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ ۖ وَالْمَلَائِکةُ بَعْدَ ذَٰلِک ظَهِیرٌ ﴿۴﴾صالِحُ المُؤمِنین به‌معنای بهترین مؤمنان که برگرفته از آیه ۴ سوره تحریم است و به همین خاطر این آیه را آیه صالح المومنین نامیده‌اند.[۲۲] صالح المومنین شخصی است که خداوند او را همراه خود، جبرئیل و دیگر فرشتگان حامی و پشتیبان پیامبر اسلام(ص) قرار داده است. در برخی از تفاسیر شیعه و سنی با استناد به روایاتی که از طریق فریقین رسیده تنها مصداق واژه صالح المومنین امام علی(ع) معرفی شده است.[۲۳]
از پیامبر(ص)روایت شده است هر کس سوره تحریم را قرائت کند، موفق به توبه نصوح و بدون بازگشت به گناه می‌شود.[۲۴] از امام صادق(ع) نیز نقل شده است هر کس سوره‌های طلاق و تحریم را در نماز واجب خود بخواند، خداوند در روز قیامت او را از ترس و خوف و حزن و اندوه در امان می‌دارد و از افتادن در آتش معاف می‌کند و او را به سبب تلاوت این دو سوره و مداومت بر تلاوت آن، وارد بهشت می‌کند؛ زیرا این دو سوره متعلق به پیامبر(ص) هستند.[۲۵] درباره خواص آن نیز نقل شده است موجب آسان‌شدن جان دادن فرد محتضر می‌شود اگر سوره را برای او بنویسند و موجب تخفیف عذاب اموات است.[۲۶] همچنین اضطراب را دور می‌کند و مدوامت بر تلاوت آن برای شخص بدهکار ـ ان شاء الله ـ مفید است.[۲۷]
﴿و چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت و همین که وی آن را [به زن دیگر] گزارش داد و خدا [پیامبر] را بر آن مطلع گردانید [پیامبر] بخشی از آن را اظهار کرد و از بخشی [دیگر] اعراض نمود پس چون [مطلب] را به آن [زن] خبر داد وی گفت چه کسی این را به تو خبر داده گفت مرا آن دانای آگاه خبر داده است «۳» ٣﴾
﴿اگر [شما دو زن] به درگاه خدا توبه کنید [بهتر است] واقعاً دلهایتان انحراف پیدا کرده است و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید در حقیقت‌خدا خود سرپرست اوست و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور اویند] و گذشته از این فرشتگان [هم] پشتیبان [او] خواهند بود «۴» ٤﴾
﴿ای کسانی که ایمان آورده‌اید خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن مردم و سنگهاست‌حفظ کنید بر آن [آتش] فرشتگانی خشن [و] سختگیر [گمارده شده] اند از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی‌کنند و آنچه را که مامورند انجام می‌دهند «۶» ٦﴾
﴿ای کسانی که ایمان آورده‌اید به درگاه خدا توبه‌ای راستین کنید امید است که پروردگارتان بدیهایتان را از شما بزداید و شما را به باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درآورد در آن روز خدا پیامبر [خود] و کسانی را که با او ایمان آورده بودند خوار نمی‌گرداند نورشان از پیشاپیش آنان و سمت راستشان روان است می‌گویند پروردگارا نور ما را برای ما کامل گردان و بر ما ببخشای که تو بر هر چیز توانایی «۸» ٨﴾
﴿خدا برای کسانی که کفر ورزیده‌اند آن نوح و آن لوط را م ث ل آورده [که] هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آنها خیانت کردند و کاری از دست [شوهران] آنها در برابر خدا ساخته نبود و گفته شد با داخل شوندگان داخل آتش شوید «۱۰» ١٠﴾
﴿و برای کسانی که ایمان آورده‌اند خدا همسر فرعون را مثل آورده آنگاه که گفت پروردگارا پیش خود در بهشت‌خانه‌ای برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده و مرا از دست مردم ستمگر برهان «۱۱» ١١﴾
﴿و مریم دخت عمران را همان کسی که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتابهای او را تصدیق کرد و از فرمانبرداران بود ١٢﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. ای پیامبر چرا برای خشنودی همسرانت آنچه را خدا برای تو حلال گردانیده حرام می‌کنی خدا[ست که] آمرزنده مهربان است «۱» ١ قطعاً خدا برای شما [راه] گشودن سوگندهایتان را مقرر داشته است و خدا سرپرست‌شماست و اوست دانای حکیم «۲» ٢ و چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت و همین که وی آن را [به زن دیگر] گزارش داد و خدا [پیامبر] را بر آن مطلع گردانید [پیامبر] بخشی از آن را اظهار کرد و از بخشی [دیگر] اعراض نمود پس چون [مطلب] را به آن [زن] خبر داد وی گفت چه کسی این را به تو خبر داده گفت مرا آن دانای آگاه خبر داده است «۳» ٣ اگر [شما دو زن] به درگاه خدا توبه کنید [بهتر است] واقعاً دلهایتان انحراف پیدا کرده است و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید در حقیقت‌خدا خود سرپرست اوست و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور اویند] و گذشته از این فرشتگان [هم] پشتیبان [او] خواهند بود «۴» ٤ اگر پیامبر شما را طلاق گوید امید است پروردگارش همسرانی بهتر از شما مسلمان مؤمن فرمانبر توبه کار عابد روزه‌دار بیوه و دوشیزه به او عوض دهد «۵» ٥ ای کسانی که ایمان آورده‌اید خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن مردم و سنگهاست‌حفظ کنید بر آن [آتش] فرشتگانی خشن [و] سختگیر [گمارده شده] اند از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی‌کنند و آنچه را که مامورند انجام می‌دهند «۶» ٦ ای کسانی که کافر شده‌اید امروز عذر نیاورید در واقع به آنچه می‌کردید کیفر می‌یابید «۷» ٧ ای کسانی که ایمان آورده‌اید به درگاه خدا توبه‌ای راستین کنید امید است که پروردگارتان بدیهایتان را از شما بزداید و شما را به باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درآورد در آن روز خدا پیامبر [خود] و کسانی را که با او ایمان آورده بودند خوار نمی‌گرداند نورشان از پیشاپیش آنان و سمت راستشان روان است می‌گویند پروردگارا نور ما را برای ما کامل گردان و بر ما ببخشای که تو بر هر چیز توانایی «۸» ٨ ای پیامبر با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت گیر [که] جای ایشان در جهنم خواهد بود و چه بد سرانجامی است «۹» ٩ خدا برای کسانی که کفر ورزیده‌اند آن نوح و آن لوط را م ث ل آورده [که] هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آنها خیانت کردند و کاری از دست [شوهران] آنها در برابر خدا ساخته نبود و گفته شد با داخل شوندگان داخل آتش شوید «۱۰» ١٠ و برای کسانی که ایمان آورده‌اند خدا همسر فرعون را مثل آورده آنگاه که گفت پروردگارا پیش خود در بهشت‌خانه‌ای برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده و مرا از دست مردم ستمگر برهان «۱۱» ١١ و مریم دخت عمران را همان کسی که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتابهای او را تصدیق کرد و از فرمانبرداران بود ١٢﴾
↑ممتحنات ۱۶ سوره قرآن است که گفته شده سیوطی آنها را به نام ممتحنات ذکر کرده است.رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۵۹۶ این سوره‌ها عبارتند از: فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم (رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۳۶۰.)
↑ به پیامبر می گفتند بوی مغافیر می دهی، تو صمغ مَغافیر خورده ای؟!(مغافیر، صَمغ و شیره‌ای بود که یکی از درختان حجاز به نام عُرفط(بر وزن هُرمز) تراوش می کرد و بوی نامناسبی داشت.)
↑ نُصح می تواند به معنی خالص از هرچیزی باشد چنان چه به عسل خالص نیز عسل ناصح گفته شده ونیز می تواند به معنای دوختن و وصل کردن باشد و به خیاط ناصح می گویند که کنایه از محکم کاری است.براین اساس توبه نَصوح توبه‌ای خالصانه و محکم وجدی است. راغب اصفهانی، مفردات، ج۱، ص۸۰۸
بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة البعثة قم، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲ش.
دائرة المعارف قرآن کریم، تهیه و تدوین: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، قم، کتابخانه عمومی حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، ۱۴۰۴ق.
صدوق، محمد بن‌علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، دار الشریف الرضی، چ۲، ۱۴۰۶ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۹۷۴م.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، به تصحیح فضل‌الله یزدی طباطبایی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقيق وتعليق : لجنة من العلماء والمحققين الأخصائيين، الطبعة: الأولى سنة الطبع: ۱۴۱۵ - ۱۹۹۵ م، الناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت -.
فرهنگ‌نامه علوم قرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، به تحقیق طیب موسوی جزایری، قم، دار الکتب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، به تصحیح جمعی از محققان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
معرفت، محمدهادی، آموزش علوم قرآن، [بی‌جا]، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
نوری، میرزا حسین (محدث نوری)، مستدرک الوسائل، بی‌جا، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
