سوره تَحریم، شصت و ششمین سوره و از سورههای مدنی است که در جزء ۲۸ قرآن جای دارد. نام سوره از نخستین آیه آن گرفته شده است که به موضوع تحریم حلالی توسط پیامبر(ص) به خاطر رضایت همسرانش میپردازد.
این سوره مؤمنان را به توبه نصوح، جهاد با کفار و منافقان، و مراقبت از خود و خانواده در برابر آتش دعوت میکند و با ذکر نمونههایی از زنان صالح (آسیه و مریم) و ناصالح (همسران نوح و لوط)، عبرتآموزی میکند. بر اساس روایات، تلاوت این سوره موجب توبه نصوح، تخفیف عذاب اموات و تسهیل جان دادن مُحتضَر میشود.
معرفی
نامگذاری
نام مشهور این سوره، تحریم و برگرفته از آیه نخست آن است.[۱] در این آیه از رسول خدا(ص) پرسیده میشود که چرا برای خشنودی خاطر همسرانش حلالالهی را بر خود تحریم کرده است.[۲] به این سوره «سورة النبی» «لِمَ تُحرم» و «المُتحرّم» نیز گفته شده است.[۳]
سوره تحریم ۱۲ آیه، ۲۵۴ کلمه و ۱۱۰۵ حرف دارد و به لحاظ حجمی جزو سورههای نسبتاً کوچک و از سورههای مُفصّلات (دارای آیات کوتاه) قرآن و در حدود نیم حِزب است.[۵]
سوره تحریم، با عتاب الهی به پیامبر(ص) آغاز میشود که در واقع خطاب به همسران پیامبر است زیرا پیامبر به منظور جلب رضایت آنان، حلال خدا را بر خود حرام کرده بود. این سوره سپس مؤمنان را به محافظت از خود و خانوادهشان در برابر آتشی که سوخت آن انسانها و سنگهاست فرا میخواند.[۸] در ادامه، گناهکاران به توبه نصوح تشویق شده و آثار ایمان در قیامت، جهاد با کفار و منافقان و سختگیری نسبت به آنان بیان میشود. این سوره همسران نوح و لوط را به عنوان زنان ناصالح و در مقابل، آسیه همسر فرعون و مریم دختر عمران را به عنوان زنان صالح معرفی میکند.[۹]
درباره شأن نزول آیات ابتدایی سوره تحریم که پیامبر(ص) را به دلیل تحریم حلالی بر خود مورد عتاب قرار میدهد، روایات متفاوتی وجود دارد. برخی نقلها به ماجرای نوشیدن شربت عسل در خانه حفصه و اعتراض عایشه و دیگر همسران به طولانی شدن اقامت پیامبر اشاره میکنند که منجر به سوگند پیامبر برای ترک آن شد.[۱۱] در روایتی دیگر، مسئله به خلوت پیامبر با کنیزی در خانه حفصه و افشای راز توسط او مربوط میشود.[۱۲] برخی گزارشها نیز علت را اعتراض عایشه و حفصه به حضور پیامبر نزد ماریه قبطیه میدانند.[۱۳]علامه طباطبایی این روایات را ناسازگار با محتوای آیات سوره دانسته است.[۱۴]
ترجمه: اى كسانى كه ايمان آوردهايد، خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن، مردم و سنگهاست حفظ كنيد.
آیه ۶ سوره تحریم مؤمنان را به حفظ خود و خانواده از آتشی که سوخت آن مردم و سنگهاست، فرامیخواند. به باور علامه مجلسی، این امر از طریق پایبندی به اطاعت خدا، دوری از گناه، آموزش واجبات و تشویق به کار خیر محقق میشود.[۱۵]علامه طباطبایی نیز با اشاره به تجسم اعمال، انسانها را آتشافروز خود میداند.[۱۶]
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسَىٰ رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ... (آیه۸) ترجمه: ای کسانی که ایمان آوردهاید بسوی خدا توبه کنید، توبهای خالص؛ امید است (با این کار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغهایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است وارد کند...
آیه ۸ سوره تحریم دستور به توبه نصوح (یعنی توبهای خالص و بازدارنده از بازگشت به گناه) میدهد و به برخی از آثار و برکاتش همچون وعده آمرزش و ورود به باغهای بهشتی اشاره میکند. توبه نصوح توبهاى است که صاحبش را از برگشتن به طرف گناه باز بدارد، و یا توبهاى که بنده را براى رجوع از گناه خالص سازد، و در نتیجه، دیگر به آن گناهی که از آن توبه کرده بر نگردد.[۱۷]
آیه صالح المؤمنین «إِن تَتُوبَا إِلَی اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکمَا ۖ وَإِن تَظَاهَرَا عَلَیهِ فَإِنَّ اللهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ ۖ وَالْمَلَائِکةُ بَعْدَ ذَٰلِک ظَهِیرٌ ﴿۴﴾ آیه چهارم به پشتیبانی خدا، جبرئیل، فرشتگان و بهترین مؤمنان از پیامبر(ص) اشاره دارد که بر اساس روایات فریقین، مصداق آن حضرت علی(ع) معرفی شده است.[۱۸]
بنا بر روایتی که از پیامبر(ص) نقل شده قرائت سوره تحریم، موجب توبهای نصوح و بازنگشتن به گناه میگردد.[۱۹] همچنین بنا بر روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده خواندن سورههای طلاق و تحریم در نمازهای واجب، فرد را در قیامت از ترس، اندوه و آتش جهنم ایمن داشته و سبب ورود به بهشت میشود.[۲۰] از دیگر خواص این سوره که در روایات به آنها اشاره شده، آسانکردن جانسپردن محتضر، تخفیف عذاب اموات،[۲۱] دور کردن اضطراب و کمک به ادای دین بدهکار[۲۲] است.
﴿و چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت و همین که وی آن را [به زن دیگر] گزارش داد و خدا [پیامبر] را بر آن مطلع گردانید [پیامبر] بخشی از آن را اظهار کرد و از بخشی [دیگر] اعراض نمود پس چون [مطلب] را به آن [زن] خبر داد وی گفت چه کسی این را به تو خبر داده گفت مرا آن دانای آگاه خبر داده است «۳» ٣﴾
﴿اگر [شما دو زن] به درگاه خدا توبه کنید [بهتر است] واقعاً دلهایتان انحراف پیدا کرده است و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید در حقیقتخدا خود سرپرست اوست و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور اویند] و گذشته از این فرشتگان [هم] پشتیبان [او] خواهند بود «۴» ٤﴾
﴿ای کسانی که ایمان آوردهاید خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن مردم و سنگهاستحفظ کنید بر آن [آتش] فرشتگانی خشن [و] سختگیر [گمارده شده] اند از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمیکنند و آنچه را که مامورند انجام میدهند «۶» ٦﴾
﴿ای کسانی که ایمان آوردهاید به درگاه خدا توبهای راستین کنید امید است که پروردگارتان بدیهایتان را از شما بزداید و شما را به باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درآورد در آن روز خدا پیامبر [خود] و کسانی را که با او ایمان آورده بودند خوار نمیگرداند نورشان از پیشاپیش آنان و سمت راستشان روان است میگویند پروردگارا نور ما را برای ما کامل گردان و بر ما ببخشای که تو بر هر چیز توانایی «۸» ٨﴾
﴿خدا برای کسانی که کفر ورزیدهاند آن نوح و آن لوط را م ث ل آورده [که] هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آنها خیانت کردند و کاری از دست [شوهران] آنها در برابر خدا ساخته نبود و گفته شد با داخل شوندگان داخل آتش شوید «۱۰» ١٠﴾
﴿و برای کسانی که ایمان آوردهاند خدا همسر فرعون را مثل آورده آنگاه که گفت پروردگارا پیش خود در بهشتخانهای برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده و مرا از دست مردم ستمگر برهان «۱۱» ١١﴾
﴿و مریم دخت عمران را همان کسی که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتابهای او را تصدیق کرد و از فرمانبرداران بود ١٢﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. ای پیامبر چرا برای خشنودی همسرانت آنچه را خدا برای تو حلال گردانیده حرام میکنی خدا[ست که] آمرزنده مهربان است «۱» ١ قطعاً خدا برای شما [راه] گشودن سوگندهایتان را مقرر داشته است و خدا سرپرستشماست و اوست دانای حکیم «۲» ٢ و چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت و همین که وی آن را [به زن دیگر] گزارش داد و خدا [پیامبر] را بر آن مطلع گردانید [پیامبر] بخشی از آن را اظهار کرد و از بخشی [دیگر] اعراض نمود پس چون [مطلب] را به آن [زن] خبر داد وی گفت چه کسی این را به تو خبر داده گفت مرا آن دانای آگاه خبر داده است «۳» ٣ اگر [شما دو زن] به درگاه خدا توبه کنید [بهتر است] واقعاً دلهایتان انحراف پیدا کرده است و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید در حقیقتخدا خود سرپرست اوست و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور اویند] و گذشته از این فرشتگان [هم] پشتیبان [او] خواهند بود «۴» ٤ اگر پیامبر شما را طلاق گوید امید است پروردگارش همسرانی بهتر از شما مسلمان مؤمن فرمانبر توبه کار عابد روزهدار بیوه و دوشیزه به او عوض دهد «۵» ٥ ای کسانی که ایمان آوردهاید خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن مردم و سنگهاستحفظ کنید بر آن [آتش] فرشتگانی خشن [و] سختگیر [گمارده شده] اند از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمیکنند و آنچه را که مامورند انجام میدهند «۶» ٦ ای کسانی که کافر شدهاید امروز عذر نیاورید در واقع به آنچه میکردید کیفر مییابید «۷» ٧ ای کسانی که ایمان آوردهاید به درگاه خدا توبهای راستین کنید امید است که پروردگارتان بدیهایتان را از شما بزداید و شما را به باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درآورد در آن روز خدا پیامبر [خود] و کسانی را که با او ایمان آورده بودند خوار نمیگرداند نورشان از پیشاپیش آنان و سمت راستشان روان است میگویند پروردگارا نور ما را برای ما کامل گردان و بر ما ببخشای که تو بر هر چیز توانایی «۸» ٨ ای پیامبر با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت گیر [که] جای ایشان در جهنم خواهد بود و چه بد سرانجامی است «۹» ٩ خدا برای کسانی که کفر ورزیدهاند آن نوح و آن لوط را م ث ل آورده [که] هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آنها خیانت کردند و کاری از دست [شوهران] آنها در برابر خدا ساخته نبود و گفته شد با داخل شوندگان داخل آتش شوید «۱۰» ١٠ و برای کسانی که ایمان آوردهاند خدا همسر فرعون را مثل آورده آنگاه که گفت پروردگارا پیش خود در بهشتخانهای برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده و مرا از دست مردم ستمگر برهان «۱۱» ١١ و مریم دخت عمران را همان کسی که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتابهای او را تصدیق کرد و از فرمانبرداران بود ١٢﴾
بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة البعثة قم، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
خامهگر، محمد، ساختار سورههای قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، چ۱، ۱۳۹۲ش.
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲ش.
دائرة المعارف قرآن کریم، تهیه و تدوین: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابیبکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، قم، کتابخانه عمومی حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، ۱۴۰۴ق.
صدوق، محمد بنعلی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، دار الشریف الرضی، چ۲، ۱۴۰۶ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۹۷۴م.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، به تصحیح فضلالله یزدی طباطبایی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقيق وتعليق : لجنة من العلماء والمحققين الأخصائيين، الطبعة: الأولى سنة الطبع: ۱۴۱۵ - ۱۹۹۵ م، الناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت -.
فرهنگنامه علوم قرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، به تحقیق طیب موسوی جزایری، قم، دار الکتب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، به تصحیح جمعی از محققان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
معرفت، محمدهادی، آموزش علوم قرآن، [بیجا]، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
نوری، میرزا حسین (محدث نوری)، مستدرک الوسائل، بیجا، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
