سوره لیل، نود و دومین سوره و از سوره‌های مکیقرآن که در جزء سی‌ام جای دارد. چون در آغازِ این سوره به لیل (شب) سوگند یاد شده، آن را «لیل» نامیده‌اند. سوره لیل از دو گروه سخن می‌گوید: گروهی که پرهیزکارند و با بخشش مال، به دنبال خشنودی خدا هستند و گروهی که تنگ‌نظرند و وعده بهشت را دروغ می‌دانند.
در روایات آمده است هر كس سوره لیل را بخواند، خداوند آنقدر به او می‌بخشد که راضی شود، و او را از سختی‌ها نجات می‌دهد و مسیر زندگی را برایش آسان می‌سازد.
سوره لیل ۲۱ آیه، ۷۱ کلمه و ۳۱۶ حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مفصلات (دارای آیات کوتاه) و از سوره‌هایی است که با سوگند آغاز می‌شود.[۴]
محتوا
این سوره احوال و سرنوشت دو گروه را بیان می‌کند.
نخست، گروه پرهیزکاران و تقواپیشگان؛ یعنی کسانی که در راه خدا انفاق می‌کنند و با بخششِ مال برای جلب خشنودی خدا، پاکدلی می‌یابند. قرآن به آنان وعده خشنودی خدا و رستگاری می‌دهد.
دوم، گروه شقاوت‌پیشه (سخت‌دل)؛ یعنی کسانی که خساست می‌ورزند و وعده بهشت را دروغ می‌پندارند. قرآن این افراد را به هلاکت تهدید می‌کند می‌گوید اینان مالشان را از روی دنیادوستی و تنگ‌نظری، از بخشش به دیگران دریغ می‌کنند؛ در حالی که این مال فریادرس آنان در روز جزا نخواهد بود.[۵]المیزان غرض سوره را انذار و بیم دادن دانسته از این راه که به انسان‌ها بفهماند تلاش‌هایشان متفاوت است ، بعضى از آنها انفاق مى کنند، و از خدا پروا دارند، و وعده نیکوی خدا را تصدیق مى کنند، و خداى تعالى هم در مقابل ، حیاتى جاودانه و سراسر سعادت در اختیارشان مى گذارد، و بعضى دیگرند که بخل مى ورزند، و خود را بى‌نياز می‌بینند و وعده نیکوی خداوند را تکذیب مى کنند، و خداوند هم آنان را به سوی عاقبتی شقاوتمند رهنمون می‌شود. وی هم چنان بر این باور است که در این سوره بر انفاق مال عنایت ویژه ای شده‌است.[۶]
نکات تفسیری
جمله إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّىٰ یا جواب قسم‌های سه گانه‌ای است که پیش از این ذکر شده اند یعنی سوگند به شب و روز و به خدای آفریدگار نر و ماده مطلب از این قرار است که اعمال و تلاش شما انسان ها مختلف است. ممکن است نیز جواب قسم‌های ذکر شده در تقدیر باشد واین آیه إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّىٰ جمله مستقلی باشد.[۷]
سعیکم می‌تواند به معنای عمل باشد یعنی عمل شما مختلف است یا برای بهشت است یا برای دوزخ چنان‌چه ابن عباس گفته است و می‌تواند به معنای سعی و تلاش باشد. سعی برای دنیا یا آخرت[۸]برخی نیز شتی در آیه را به معنای اختلاف در پاداش و جزا دانسته‌اند. [۹]
شأن نزول
درباره شأن نزول سوره لیل در تفسیر نمونه آمده‌است: مردى شاخه‌ی يكى از درختان خرمایش بالاى خانه فرد فقيرى قرار گرفته بود. صاحب نخل هرگاه برای چیدن خرما بالا می‌رفت، گاه چند دانه از آنها در خانه همسایه فقير مى‌افتاد و كودكانش آنها را برمى‌داشتند. آن مرد از نخل پایین می‌آمد و خرما را از دست کودکان مى‌گرفت و اگر خرما را در دهان يكى از آنها مى‌ديد انگشتش را در داخل دهان او مى كرد تا خرما را بيرون آورد.
مرد فقير نزد پيامبر(ص) شكايت کرد و پیامبر(ص) با صاحب نخل دیدار كرد و به او پیشنهاد داد در ازای مالکیت این نخل، نخلى در بهشت برای او تضمین می‌کند؛ اما آن شخص نپذیرفت. یکی از اصحاب پيامبر(ص) به نام «ابوالدَّحداح»، آن نخل را به چهل نخل از مالک آن خرید و در اختیار پیامبر گذاشت تا رسول خدا(ص) آن را به آن خانواده فقیر ببخشد. در اينجا سوره والليل نازل شد.[۱۱]
دو گونه هدایت الهی
علامه طباطبائی ذیل آیه ۱۲ این سوره می‌نویسد: هدایت گاهی به معنای نشان دادن راه است(ارائه طریق) و گاه به معنای رساندن جویای هدایت به مقصد و هدف است( ایصال الی المطلوب) و بر اساس آیه ۱۲ (إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَىٰ ترجمه:همانا هدايت بر ماست.) هدایت در باره خداوند متعال هم می‌تواند به معنای نخست باشد زیرا خداوند مردمان(جنیان و آدمیان) را آفریده تا بندگی‌اش کنند و حکمتش اقتضاء می‌کند که آنان را به سوی عبادت که هدف خلقتشان است هدایت کند و به این در آیات فراوانی از قرآن اشاره و تصریح شده‌است. هدایت به معنای دوم (ایصال الی المطلوب)نیز درباره خداوند صادق است چرا که از شوؤن ربوبیت الهی است [۱۲] و مطلوب، همان بهره‌مندی بندگان از حیات طیبه و سعادت ابدی و استقرار در بهشت در آخرت در پرتو بندگی و عبودیت و اعمال صالح است. [۱۳]
در تفسیر مجمع البیان از پیامبر(ص) نقل شده است هر كس سوره لیل را قرائت كند، خداوند به اندازه‌ای به او نعمت می‌دهد تا راضی شود و او را از سختی و تنگی رهایی می‌دهد و كارها را بر او آسان می‌كند.[۱۴]
همچنین شیخ صدوق از امام صادق(ع) روایت می‌کند هر كه سوره لیل را در روز یا شب قرائت كند، تمام اعضای بدنش بر اعمال نیک او شهادت می‌دهند و خداوند شهادت آنها را می‌پذیرد و فرد به بهشت راهنمایی می‌شود.[۱۵]
در تفسیر برهان برای این سوره خواصی ذکر شده است، از جمله ندیدن حوادث ناخوشایند، امنیت و بهره مندشدن از (نعمت) خوب خوابیدن [۱۶] درمان تب و به هوش آمدن بیمار مبتلا به صَرع اگر در گوش او خوانده شود.[۱۷]
واللیل در ادبیات
«واللیل» در متون ادبی به عنوان کنایه از زیبایی موی معشوق بکار رفته است به عنوان نمونه عطار در وصف پیامبر(ص) می‌گوید:
﴿و هیچ‌کس را به قصد پاداش‌یافتن نعمت نمی‌بخشد ١٩﴾
﴿إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَى ٢٠﴾
﴿جز خواستن رضای پروردگارش که بسی برتر است [منظوری ندارد] ٢٠﴾
﴿وَلَسَوْفَ يَرْضَى ٢١﴾
﴿و قطعاً بزودی خشنود خواهد شد ٢١﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. سوگند به شب چون پرده افکند ١ سوگند به روز چون جلوه گری آغازد ٢ و [سوگند به] آنکه نر و ماده را آفرید ٣ که همانا تلاش شما پراکنده است ٤ اما آنکه [حق خدا را] داد و پروا داشت ٥ و [پاداش] نیکوتر را تصدیق کرد ٦ بزودی راه آسانی پیش پای او خواهیم گذاشت ٧ و اما آنکه بخل ورزید و خود را بی‌نیاز دید ٨ و [پاداش] نیکوتر را به دروغ گرفت ٩ بزودی راه دشواری به او خواهیم نمود ١٠ و چون هلاک شد [دیگر] مال او به کارش نمی‌آید ١١ همانا هدایت بر ماست ١٢ و در حقیقت دنیا و آخرت از آن ماست ١٣ پس شما را به آتشی که زبانه می‌کشد هشدار دادم ١٤ جز نگون‌بخت‌تر[ین مردم] در آن درنیاید ١٥ همان که تکذیب کرد و رخ برتافت ١٦ و پاک‌رفتارتر[ین مردم] از آن دور داشته خواهد شد ١٧ همان که مال خود را می‌دهد [برای آنکه] پاک شود ١٨ و هیچ‌کس را به قصد پاداش‌یافتن نعمت نمی‌بخشد ١٩ جز خواستن رضای پروردگارش که بسی برتر است [منظوری ندارد] ٢٠ و قطعاً بزودی خشنود خواهد شد ٢١﴾
