بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ١ اللَّهُ الصَّمَدُ ٢ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ ٣ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ ٤﴾
سوره اخلاص یا توحید صد و دوازدهمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء سی‌ام جای دارد. این سوره را به این دلیل توحید یا اخلاص نامیده‌اند که دربارهٔ یگانگی خدا سخن می‌گوید و انسان را از شرک، رها می‌کند.
 مسد اخلاص فلق  | |
 | |
| شماره سوره | ۱۱۲ |
|---|---|
| جزء | ۳۰ |
| نزول | |
| ترتیب نزول | ۲۲ |
| مکی/مدنی | مکی |
| اطلاعات آماری | |
| تعداد آیات | ۴ |
| تعداد کلمات | ۱۵ |
| تعداد حروف | ۴۷ |
محتوای سوره اخلاص، اشاره به یگانگی خدا، بی‌نیازی او از غیرخودش و نیازمندی مخلوقات به اوست. برای سوره اخلاص فضایل زیادی نقل شده است، از جمله اینکه سوره اخلاص در حکم یک‌سوم قرآن است و سه بار خواندن آن معادل ختم قرآن است. در روایات بر خواندن این سوره در نمازهای روزانه تأکید شده است. در روایتی، پیامبر(ص)، امام علی(ع) را به سوره اخلاص تشبیه می‌کند و می‌گوید همان‌طور که سه بار خواندن سوره اخلاص، مانند خواندن تمام قرآن است، دوست‌داشتن امام علی(ع) با زبان، قلب و دست (در عمل) دوست‌داشتن تمام اسلام است. این سوره یکی از سور چهارقُل است.
معرفی
نامگذاری
سوره اخلاص به سوره توحید و بیست نام دیگر مشهور است که بیشتر از اوصاف یا فضائل آن برگرفته شده است؛[۱] دربارهٔ دلیل نامگذاری این سوره گفته شده از آنجا که خدا را به یگانگی وصف می‌کند، توحید نام گرفته[۲] و به این دلیل که توجه به محتوای آن، انسان را از شرک خالص می‌کند و به دنبال آن انسان از آتش دوزخ خلاصی می‌یابد، آن را اخلاص نامیده‌اند.[۳] همچنین در روایات و منابع قدیمی آن را به مناسبت آیه اول، سوره «قل هو الله احد» خوانده‌اند.[۴]
صمد، نجات، معرفت، اساس، تجرید، تفرید، برائت و مُقَشْقِشَه از دیگر نام‌های آن است.[۵]
محل و ترتیب نزول
شیخ طبرسی سوره اخلاص را از سوره‌های مکی می‌داند و می‌نویسد همچنین گفته شده مدنی است.[۶] سیوطی از علمای اهل‌سنت نیز بر این باور است که سوره اخلاص دو بار نازل شده است: یک بار در مکه و یک بار در مدینه؛[۷] اما علامه طباطبایی بنابر وقایعی که دربارهٔ سبب نزول سوره اخلاص ذکر شده، مکی بودن آن را صحیح‌تر می‌داند.[۸] سوره اخلاص در ترتیب نزول بیست و دومین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، صد و دوازدهمین سوره است[۹] و در جزء سی‌ام قرآن جای دارد.
تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها
سوره اخلاص ۴ آیه، ۱۵ کلمه و ۴۷ حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مُفصِّلات (دارای آیات کوتاه) است. سوره اخلاص و سوره‌های کافرون، ناس و فلق را که همه با «قُل» شروع می‌شوند، چهارقُل گویند.[۱۰] سوره اخلاص را جزو سوره‌های جمعی النزول دانسته‌اند، یعنی سوره‌هایی که تمام آیاتشان یک‌باره نازل شده است.[۱۱]
محتوا
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌نویسد: سوره اخلاص، ستایش خداوند است به احدیت. یعنی اینکه همه موجودات در تمامی حاجت‌هایشان نیازمند اویند و احدی نه در ذات، نه در صفات و نه در افعال شریک او نیست. به گفته او این توحید، مختص به خود قرآن است و تمامی مَعارف (اصولی، فرعی و اخلاقی) اسلام بر این اساس پی‌ریزی شده است.[۱۲] از امام کاظم(ع) در تفسیر این سوره آمده است که خدا نزاده تا وارثی داشته باشد و زاده نشده که با کسی شریک باشد.[۱۳]
شأن نزول
دربارهٔ شان نزول سوره اخلاص از امام صادق (ع) نقل شده است گروهی از یهودیان از پیامبر(ص) تقاضا کردند خدا را برای آنان توصیف کند. پیامبر(ص) سه روز سکوت کرد و پاسخی نداد، تا اینکه سوره اخلاص نازل شد و سپس پاسخ آنان را داد.[۱۵] گفته شده این پرسش، درخواستِ جمعی از مشرکان مکه[۱۶] یا درخواست اهل کتاب مدینه[۱۷] و یا افرادی دیگر بوده است.[۱۸]
تشبیه امام علی به سوره اخلاص
در روایتی از پیامبر (ص)، امام علی(ع) به سوره اخلاص تشبیه شده است. در این روایت آمده است مَثَل علی ابن ابی‌طالب در بین مردم، مَثَل «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» در قرآن است. همچنان که هر کس سه مرتبه سوره اخلاص را بخواند، گویا تمام قرآن را خوانده است و هر کس علی را با زبان دوست بدارد یک‌سوم اسلام را دوست داشته و هر کس او را با زبان و دل دوست بدارد دوسوم اسلام را دوست داشته و هر کس او را با زبان و دل و دست (در عمل) دوست بدارد تمام اسلام را دوست داشته است.[۱۹] قُندوزی عالم اهل‌سنت این روایت را در ینابیع المَوَدة نقل کرده است.[۲۰] در دیگر منابع اهل‌سنت نیز روایاتی با همین مضمون وجود دارد که منزلت امام علی(ع) را همچون منزلت سوره اخلاص معرفی می‌کنند.[۲۱] ابن‌سینا با بهره‌گیری از این روایت، این رباعی مشهور را سروده است:
یا علی ذاتت ثبوت قل هو الله أحد
نام تو نقش نگین از امرالله الصمد
لم یلد از مادر گیتی و لم یولد چو تو
لم یکن بعد از نبی مِثلَت له کفوا أحد[۲۲]
فضیلت و خواص
از پیامبر (ص) و امام باقر(ع) نقل شده است سوره توحید برابر با یک‌سوم قرآن است.[۲۳] از امام رضا(ع) نیز روایت است هر کس سوره توحید را بخواند و به آن ایمان داشته باشد وحدانیت خدا را شناخته است.[۲۴] پیامبر(ص) این سوره را نور قرآن دانسته[۲۵] و از امام علی(ع) نیز روایت شده هر کس سوره توحید و سوره قدر را در روز یا شبش صدبار قرائت نماید، خدا پس از مرگش نوری در قبر او قرار می‌دهد و نوری در پیش و پس او قرار گرفته و او را تا بهشت همراهی می‌کند.[۲۶]
در منابع روایی برای قرائت این سوره خواصی چون، آرام گرفتن درد چشم،[۲۷] نگهبانی از فرد هنگام سفر[۲۸] حراست ۵۰ فرشته از قاری این سوره هنگام خواب،[۲۹] رفع فقر و تنگدستی،[۳۰] بخشش گناهان[۳۱] و استجابت دعا[۳۲] ذکر شده است.
علامه مجلسی روایاتی را نقل کرده است که بر اساس آنها اسم اعظم خدا در این سوره قرار دارد.[۳۳]
استحباب خواندن سوره توحید در نمازها
قرائت سوره اخلاص در نمازهای واجب بسیار مورد سفارش قرار گرفته است؛ به‌صورتی که امام صادق(ع) نقل است هر که روزی بر او بگذرد و در نمازهای پنج‌گانه‌اش سوره توحید را نخواند، به او گفته می‌شود تو از نمازگزاران نیستی.[۳۴] همچنین گفته شده است مکروه است در دو رکعت نماز، یک سوره خوانده شود مگر سوره توحید.[۳۵] در مورد سوره اخلاص و سوره کافرون، نمازگزار باید با شروع به قرائت این دو سوره، آنها را به پایان برساند برخلاف دیگر سوره‌های قرآن که نمازگزار می‌تواند پیش از رسیدن به نصف، از آن دست بکشد و به قرائت سوره دیگر بپردازد.[۳۶]
قرائت سوره اخلاص در بسیاری از نمازهای مستحب مانند نماز امام علی(ع)، نماز حضرت فاطمه(س)[۳۷] نماز شب،[۳۸] نوافل صبح، ظهر و مغرب نیز توصیه شده است. همچنین گفته شده هنگام زیارت اهل قبور[۳۹] و وقوف در عرفات، قرائت آن مستحب است.[۴۰] توصیه شده هنگام عبور از قبرستان یازده مرتبه سوره اخلاص خوانده شود و ثواب آن به مردگان هدیه شود.[۴۱]
سوره اخلاص در شعر و ادب فارسی
سوره اخلاص و مضامین آن در ادبیات فارسی بازتاب‌هایی داشته که ابیات زیر نمونه‌هایی از آن است:
غرقهٔ نوری که او لم یولدست
لم یلد لم یولد آن ایزدست
لم یلد لم یولد او را لایق است
والد و مولود را او خالق است[۴۲]
حمد بی‌حد کردگار احد
صمد لم یلد و لم یولد[۴۳]
وتر و قدوس و واحد است و صمد
وصف او لم یلد ولم یولد[۴۴]
تک‌نگاری‌ها
این سوره علاوه بر اینکه در تفسیرهای شامل کل قرآن، تفسیر شده است تفسیرهای مستقلی نیز دارد از جمله:
- تفسیر سوره اخلاص[نسخه خطی]، اثر محمد بن اسعد صدیقی دوانی.[۴۵]
- تفسیر سوره اخلاص، اثر امام موسی صدر، ترجمه: مهدی فرخیان، ناشر: مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، ۱۳۸۸ش.[۴۶]
متن و ترجمه
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. بگو اوست خدای یگانه ١ خدای صمد [ثابت متعالی ٢ [کسی را] نزاده و زاده نشده است ٣ و هیچ کس او را همتا نیست ٤﴾
| سوره پیشین: سوره مسد |
سوره اخلاص سوره‌های مکی • سوره‌های مدنی |
سوره پسین: سوره فلق |
|
١.فاتحه ٢.بقره ٣.آل‌عمران ٤.نساء ٥.مائده ٦.انعام ٧.اعراف ٨.انفال ٩.توبه ١٠.یونس ١١.هود ١٢.یوسف ١٣.رعد ١٤.ابراهیم ١٥.حجر ١٦.نحل ١٧.اسراء ١٨.کهف ١٩.مریم ٢٠.طه ٢١.انبیاء ٢٢.حج ٢٣.مؤمنون ٢٤.نور ٢٥.فرقان ٢٦.شعراء ٢٧.نمل ٢٨.قصص ٢٩.عنکبوت ٣٠.روم ٣١.لقمان ٣٢.سجده ٣٣.احزاب ٣٤.سبأ ٣٥.فاطر ٣٦.یس ٣٧.صافات ٣٨.ص ٣٩.زمر ٤٠.غافر ٤١.فصلت ٤٢.شوری ٤٣.زخرف ٤٤.دخان ٤٥.جاثیه ٤٦.احقاف ٤٧.محمد ٤٨.فتح ٤٩.حجرات ٥٠.ق ٥١.ذاریات ٥٢.طور ٥٣.نجم ٥٤.قمر ٥٥.الرحمن ٥٦.واقعه ٥٧.حدید ٥٨.مجادله ٥٩.حشر ٦٠.ممتحنه ٦١.صف ٦٢.جمعه ٦٣.منافقون ٦٤.تغابن ٦٥.طلاق ٦٦.تحریم ٦٧.ملک ٦٨.قلم ٦٩.حاقه ٧٠.معارج ٧١.نوح ٧٢.جن ٧٣.مزمل ٧٤.مدثر ٧٥.قیامه ٧٦.انسان ٧٧.مرسلات ٧٨.نبأ ٧٩.نازعات ٨٠.عبس ٨١.تکویر ٨٢.انفطار ٨٣.مطففین ٨٤.انشقاق ٨٥.بروج ٨٦.طارق ٨٧.اعلی ٨٨.غاشیه ٨٩.فجر ٩٠.بلد ٩١.شمس ٩٢.لیل ٩٣.ضحی ٩٤.شرح ٩٥.تین ٩٦.علق ٩٧.قدر ٩٨.بینه ٩٩.زلزله ١٠٠.عادیات ١٠١.قارعه ١٠٢.تکاثر ١٠٣.عصر ١٠٤.همزه ١٠٥.فیل ١٠٦.قریش ١٠٧.ماعون ١٠٨.کوثر ١٠٩.کافرون ١١٠.نصر ١١١.مسد ١١٢.اخلاص ١١٣.فلق ١١٤.ناس | ||
پانویس
- ↑ دشتی، «اخلاص (سوره)»، ص۳۵۵–۳۵۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۳۸۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۷۹.
- ↑ دشتی، «اخلاص (سوره)»، ص۳۵۵–۳۵۶.
- ↑ خرمشاهی، «سوره اخلاص»، ص۱۲۷۰و۱۲۷۱.
- ↑ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، جلد۱۰، ص۴۷۹.
- ↑ سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۳۸۷.
- ↑ معرفت، آموزش علوم قرآن، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۶۶.
- ↑ خرمشاهی، «سوره اخلاص»، ص۱۲۷۰و۱۲۷۱.
- ↑ سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ترجمه، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۶۶۹.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۷۶.
- ↑ خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، چ۱، ۱۳۹۲ش.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص۴۲۸.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ج ۲۰، ص۴۶۵.
- ↑ سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، ج ۶، ص۴۱۱–۴۱۰.
- ↑ علامه حلی، کشف الیقین، ۱۴۱۱ق، ص۲۹۸.
- ↑ قندوزی، ینابیع المودة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۶.
- ↑ ر. ک. ابن‌شاهین بغدادی، جزء من حدیث ابن شاهین، ص۳۴۰–۳۴۱؛ ابن‌مغازلی، مناقب أمیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۴ق، ص۱۰۸.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، کشکول، ۱۳۹۰ش، ص۲۴۰
- ↑ سیوطی، الدرالمنثور، ج۸، ص۶۷۸تا۶۸۰؛ قطب راوندی، الدعوات، مدرسه امام مهدی، ص۲۱۷.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۲۲.
- ↑ قطب راوندی، الدعوات، مدرسه امام مهدی، ص۸۴.
- ↑ قطب راوندی، الدعوات، مدرسه امام مهدی، ص۲۱۹.
- ↑ بحرانی، تفسیرالبرهان، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۷۹۸.
- ↑ قطب راوندی، الدعوات، مدرسه امام مهدی، ص۲۹۵.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۷۷ش، ص۲۸۹.
- ↑ شیخ صدوق، خصال، ۱۴۰۳ق، ص۶۲۶.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۲۶۱.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۱۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۹۰، ص ۲۲۳.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۴۵۵.
- ↑ حکیم، مستمسک العروه، دار التفسیر، ج۶، ص۲۸۵.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۱۷.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۹۰ش، نمازامیرالمؤمنین.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۴۱۴.
- ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۳۰۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۵۲.
- ↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۳۸۳ق، ج۵، ص۷۰۲.
- ↑ پایگاه اینترنتی گنجور
- ↑ پایگاه اینترنتی گنجور
- ↑ پایگاه اینترنتی گنجینه اشعار فارسی
- ↑ سازمان اسناد و کتابخانه ملی
- ↑ مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر
یادداشت
منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران: دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.
- آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الکشکول، تحقیق سید جعفر حسینی اشکوری، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- ابن مغازلی، علی بن محمد، فضائل الامام علی بن ابی‌طالب، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۲۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
- حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، دار التفسیر.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، به تصحیح هاشم رسولی، قم، نشر اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- دائرة المعارف قرآن کریم، تهیه و تدوین: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، تصحیح: محمد ابوالفضل ابراهیم، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح: علی اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چ: دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا (ع)، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ۵، ۱۳۷۴ش.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، ۱۳۷۷ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه بیستونی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۰ش.
- طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۷ ق.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعة، ۱۴۱۱ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین، به تحقیق حسین درگاهی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- قطب راوندی، سعید بن هبة الله، الدعوات، به تحقیق مدرسه امام مهدی، قم، نشر مدرسه امام مهدی.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربی، به تحقیق علی حسینی، قم، دار الاسوه، ۱۴۱۶ق.
- کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۲ق.
- معرفت، محمدهادی، آموزش علوم قرآن، [بی‌جا]، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چ۱، ۱۳۷۱ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، قم، ۱۴۱۷ق.
- رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القران، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
پیوند به بیرون