آیه ۲۳ سوره بقره، از آیات تحدی است که منکرانِ نزول قرآن بر پیامبر اسلام(ص) را به آوردن سوره‌ای همانند قرآن دعوت می‌کند. بنابر برخی روایات، شأن نزول این آیه اثبات معجزه بودن قرآن، برتری داشتن امام علی(ع) نزد حضرت محمد(ص) نسبت به دیگر صحابه و جانشینی او بعد از پیامبر است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره بقره |
| شماره آیه | ۲۳ |
| جزء | اول |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | اثبات معجزه‌بودن قرآن |
| مکان نزول | مدنی |
| موضوع | درخواست از منکران نبوت برای آوردن سوره‌ای همانند قرآن |
| درباره | تحدی؛ منکران نبوت پیامبر اسلام(ص) |
| آیات مرتبط | آیه ۳۴ سوره طور؛ آیه ۴۹ سوره قصص؛ آیه ۸۸ سوره اسراء؛ آیه ۱۳ سوره هود؛ آیه ۳۸ سوره یونس |
آیات تحدی گاه به کل قرآن، در بعضی موارد به ده سوره و در برخی آیات به یک سوره تحدی کرده‌اند. مفسران معتقدند که آيات تحدی منحصر به زمان و مكان خاصى نیست و برای همیشه، منکرانِ قرآن را به مبارزه دعوت کرده است.
هم‌آوردطلبی از منکران قرآن
آیه ۲۳ سوره بقره خطاب به منکرانِ وحیانی بودن قرآن است.[۱] بنابر برخی روایات از امامان شیعه(ع)، شأن نزول این آیه اثبات معجزه‌بودن قرآن و نبوت پیامبر(ص) و برتری داشتن امام علی(ع) نزد حضرت محمد(ص) نسبت به دیگر صحابه دانسته شده است.[۲] به گفته پژوهشگران، در قرآن برای اثبات این مسئله، مخالفان به مبارزه دعوت شده‌اند و مانند آیه ۲۳ سوره بقره از آنها خواسته شد که اگر قرآن را از جانب خدا نمی‌دانند، هم‌آورد و همانندی برای آن بیاورند[۳] که به آن تحدی به قرآن گفته می‌شود.[۴]
قرآن در شش آیه به تحدی دعوت کرده است که به آنها آیات تحدی می‌گویند؛[۵] این آیات سه دسته هستند: به مانند قرآن،[۶] به ده سوره[۷] و به یک سوره[۸] تحدی شده است. به نوشته ناصر مکارم شیرازی در تفسیر نمونه، آيات تحدی منحصر به زمان و مكان خاصى نيست و تمام جهانيان و مراكز علمى دنيا را به سوى اين مبارزه دعوت مى‌كند و هيچگونه استثنائى در آن وجود ندارد و هم اكنون نيز به تحدى خود ادامه مى‌دهد.[۹]
مفهوم تحدی
تَحَدّی هماوردخواستن و به مبارزه طلبیدن رقیب برای آشکارشدن ناتوانی او است.[۱۰] تحدی اصطلاحی در علوم قرآنی[۱۱] و کلام اسلامی[۱۲] و از شرایط معجزه است[۱۳] که براساس آن، پیامبران، منکران نبوت‌شان را به‌مبارزه می‌طلبند تا مانندی برای معجزاتش بیاورند.[۱۴]
متن و ترجمه
آیه ۲۳ سوره بقره، اشاره به تحدی دارد و خدا از کافران و منكران نبوت می‌خواهد اگر می‌توانند سوره‌ای همانند این سوره از قرآن بیاورند.[۱۵] به نوشته سید محمدحسین طباطبائی در المیزان، اين آيه و مانند آن دلالت دارد بر اينكه قرآن همه‌اش معجزه است، حتى كوچكترين سوره‌اش؛ مانند سوره‌های كوثر و عصر.[۱۶]
وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُم مِّن دُونِ اللهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ
و اگر در آنچه ما بر بنده خود [محمّد(ص)] نازل کرده ایم، شک دارید [که وحی الهی است یا ساخته بشر] پس سوره ای مانند آن را بیاورید، و [برای این کار] غیر از خدا، شاهدان و گواهان خود را [از فُصحا و بُلغای بزرگ عرب به یاری] فرا خوانید، اگر [در گفتار خود که این قرآن ساخته بشر است نه وحی الهی] راستگویید. (ترجمه حسین انصاریان)
آیه ۲۳ سوره بقره
نکته‌های تفسیری
امام عسگری(ع): «اگر راست می‌گویید که محمّد(صلی الله علیه و آله) این قرآن را از خود ساخته و خدا آن را نازل نکرده و نیز آنچه درباره زمامداری علی(علیه السلام) بر تمام امّتش بیان کرده و سپردن مهار فرمانروایی بر ایشان (امّت اسلام)، به دست علی(علیه السلام) به امر پروردگارِ احکم‌الحاکمین نبوده... [شبیه قرآن را بیاورید.]».[۱۷]
در روایاتی از امامان شیعه(ع) و کتاب‌های تفسیر، نکته‌هایی درباره این آیه نقل شده است:
- وَ إِنْ كُنْتُمْ في رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا: امام عسگری(ع) در روایتی از معجزاتی نام برده که به امر خدا سبب نجات جانِ پیامبر شده است و خداوند از منکران نبوت که این معجزات را دیده‌اند، می‌خواهد چیزی شبیه به آنچه خدا بر محمد(ص) نازل کرده، بیاورند.[۱۸] به گفته ملاصدرا، مفسر شیعه، مِمَّا نَزَّلْنا تأکید خدا و دلیل روشنی بر نبوت پیامبر در مقابل مخالفان این مسئله است.[۱۹]
- فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ: به نوشته المیزان، این بخش از آیه اشاره به معجزه بودن قرآن تا قیامت است و اینکه کسی نمی‌تواند مانند آن بیاورد؛ همچنانکه این موضوع در آيه ۸۸ سوره اسراء مورد تأکید قرار گرفت «اگر إنس و جن دست بدست هم دهند كه مثل اين قرآن بياورند، نمى‌توانند».[۲۰] به نوشته فیض کاشانی در تفسیر الصافی، مراد از «مثله» یعنی مثل حضرت محمد(ص) که خواندن و نوشتن نمی‌دانست و چنین کتابی از طرف خداوند برای شما آورد، یک سوره بیاورید.[۲۱]
علامه طباطبائی در پاسخ از این اشکال که «الفاظ اختراع بشر است، پس چگونه انسان نمى‌تواند مثل قرآن را بياورد؟»؛ معتقد است اراده الهی بر این قرار گرفته که به منظور حفظ معجزه و نشانه نبوت بودنِ قرآن و حفظ حرمتِ رسالت، هرگاه انسانی بخواهد در مقام معارضه با قرآن برآيد، به امر خدا دچار تردید شده و در نهایت از این کار منصرف می‌شود.[۲۲]
- وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللهِ: بنابر روایتی از امام سجّاد(ع)، «گواهان غیر از خدا» درباره کسانی است که گمان می‌کنند منکران نبوت، نزد خدا بر حقانیّت آنها و همانند بودن کلامشان با کلام پیامبر(ص) گواهی می‌دهند.[۲۳]
- إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ: در برخی روایات این بخش از آیه (اگر راست می‌گویید) مربوط به آیاتی است که درباره امام علی(ع) نازل شده و اشاره به فضایل امام علی(ع) و جانشینی او بعد از پیامبر دانسته‌اند.[۲۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ حسینی‌زاده، «تحدی»، ص۲۷۵.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۷۵ و ج۱۷، ص۲۱۴؛ استرآبادى، تأویل الآیات الظاهره، ۱۴۰۹ق، ص۴۵.
- ↑ طباطبایی، الميزان، ۱۳۵۳ش، ج۱، ص۵۷؛ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۸۱.
- ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۲۰۲؛ محقق سبزواری، اسرار الحکم، ۱۳۸۳ش، ص۴۷۲.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ص۴۶-۴۷.
- ↑ سوره قصص، آیه ۴۹؛ سوره اسراء، آیه ۸۸؛ سوره طور، آیه ۳۲-۲۲.
- ↑ سوره هود، آیه ۱۳.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۳؛ سوره یونس، آیه ۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ جمعی از نویسندگان، شرح المصطلحات الکلامیه، ۱۴۱۵ق، ص۶۴.
- ↑ جواهری، «واکاوی ملاک تحدی در قرآن و نقد منطق تنزّلی»، ص۱۱۲.
- ↑ جمعی از نویسندگان، شرح المصطلحات الکلامیه، ۱۴۱۵ق، ص۶۴.
- ↑ باقلانی، اعجاز القرآن، ۱۴۲۱ق، ص۱۶۱.
- ↑ مجمع البحوث الإسلامية، شرح المصطلحات الكلامية، ۱۴۱۵ق، ص۶۴؛ مؤدب، اعجاز قرآن در نظر اهل بیت، ۱۳۷۹ش، ص۱۷.
- ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۱۲۵؛ ابوالفتح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ طباطبایی، الميزان، ۱۳۵۳ش، ج۱، ص۵۸.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۶، ص۱۱۴.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۷۵.
- ↑ صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۱۲۵.
- ↑ طباطبایی، الميزان، ۱۳۵۳ش، ج۱، ص۵۷-۵۸.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ طباطبایی، الميزان، ۱۳۵۳ش، ج۱، ص۶۹.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۲۱۷.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۶، ص۱۱۴ و ج۱۷، ص۲۱۷.
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، به تصحیح محمدجعفر یاحقی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۶ش.
- استرآبادى، علی، تأویل الآیات الظاهره، به تحقیق و تصحیح حسین استادولی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- باقلانی، محمد بن طیب، اعجاز القرآن، تصحیح صلاح محمد عویضه، بیروت، دار الکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، ۱۴۲۱ق.
- جواهری، سید محمدحسن، «واکاوی ملاک تحدی در قرآن و نقد منطق تنزّلی»، در پژوهش‌های قرآنی، شماره ۲، سال ۲۱، تابستان ۱۳۹۵ش.
- حسینی‌زاده، سید عبدالرسول، «تحدی»، در دائرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، نشر ناهید-دوستان، ۱۳۷۷ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۳ش.
- فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، به تحقیق حسین اعلمی، انتشارات الصدر، تهران، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- مؤدب، سیدرضا، اعجاز قرآن در نظر اهل بیت عصمت و بیست نفر از علمای بزرگ اسلام، قم، احسن الحدیث، ۱۳۷۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بی‌جا، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- مجمع البحوث الإسلامية، شرح المصطلحات الکلامیة، مشهد، آستانة الرضوية المقدسة، ۱۴۱۵ق.
- محقق سبزواری، محمدباقر، اسرار الحکم، قم، مطبوعات دينى، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم، نشر بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.