آیه مَحارِم (نساء: ۲۳) که محارم (خویشاوندانی که ازدواج با آنها حرام است) را معرفی می‌کند. در این آیه هفت دسته از زنانی که به واسطه محرمیت نسبی، دو دسته از زنانی که به واسطه محرمیت رضاعی و چهار دسته از زنانی که به‌واسطه ازدواج یا خویشاوندی سببی، ازدواج با آنها حرام است، ذکر شده است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه محارم |
| واقع در سوره | نساء |
| شماره آیه | ۲۳ |
| جزء | ۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | ازدواج پیامبر(ص) با زینب بنت جحش |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
| درباره | مَحرَمیت |
| آیات مرتبط | ۳۱ نور |
در آیه ۳۱ سوره نور مشهور به آیه حجاب نیز برخی از محارم معرفی شده است.
متن و ترجمه
آیه ۲۳ سوره نساء به معرفی کسانی می‌پردازد که ازدواج با آنها حرام است.
حُرِّ‌مَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْ‌ضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُم مِّنَ الرَّ‌ضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَ‌بَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِ‌كُم مِّن نِّسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَكُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَن تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ ۗ إِنَّ اللَّـهَ كَانَ غَفُورً‌ا رَّ‌حِيمًا﴿۲۳﴾
[نکاح اینان] بر شما حرام شده است: مادرانتان، و دخترانتان، و خواهرانتان، و عمه‌هایتان، و خاله‌هایتان، و دختران برادر، و دختران خواهر، و مادرهایتان که به شما شیر داده‌اند، و خواهران رضاعی شما، و مادران زنانتان، و دختران همسرانتان که [آن دختران] در دامان شما پرورش یافته‌اند و با آن همسران همبستر شده‌اید -پس اگر با آنها همبستر نشده‌اید بر شما گناهی نیست [که با دخترانشان ازدواج کنید]- و زنان پسرانتان که از پشت خودتان هستند، و جمع دو خواهر با همدیگر -مگر آنچه که در گذشته رخ داده باشد- که خداوند آمرزنده مهربان است(۲۳)
شأن نزول
به گفته شیخ طوسی در تفسیر التبیان، بخشی از آیه ۲۳ سوره نساء («وَحَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ؛ و زنان پسرانتان که از نسل خودتان هستند») در زمانی نازل شد که رسول خدا(ص) با زینب بنت جحش، همسرِ زید بن حارثه (پسرخوانده خود) پس از کشته‌شدن او در جنگ موته، ازدواج کرد و مشرکان به نجوا و گفت و شنود پرداختند.[۱]
چنانکه در تفسیر نمونه آمده ازدواج پیامبر(ص) با زینب به جهت از بین بردن یکی از رسوم دوران جاهلی بوده است که تمام احکام مربوط به فرزندان حقیقی را در حق فرزندخوانده نیز جاری کرده و ازدواج با همسر او -بعد از فوت یا طلاق- را قبیح می‌دانسته‌اند.[۲]
محارم
محارم، کسانی‌اند که به سبب خویشاوندی، نگاه کردن و آشکار کردن زینت برای همدیگر جایز و ازدواج آنها با هم حرام است.[۳] آیه محارم بیان‌گر خویشاوندان نسبی، سببی و رضاعی است که ازدواج با آنان حرام است:[۴]
- نسب: نوعی خویشاوندی است که به واسطه تولد یک یا چند نفر از دیگری حاصل می‌شود.[۵] فقها با استناد به این آیه، ازدواج هفت دسته از مردان بر هفت دسته از زنان به‌واسطه نسب، را حرام دانسته‌اند:[۶]
- رضاع: مَحرَمیت رِضاعی، خویشاوندی که بر اثر شیرخوردن کودک از زنی غیر از مادرش ایجاد می‌شود.[۱۴] در این آیه فقط به حرمت ازدواج با مادر و خواهران رضاعی اشاره شده است.[۱۵] فقها با استناد به روایتی از پیامبر(ص) «هر آنچه به‌واسطه نسب حرام است، به‌واسطه رضاع نیز حرام است»،[۱۶] همه زنانی که به‌واسطه نسب، ازدواج با آنها حرام است، ازدواج با آنها به واسطه رضاع را نیز حرام دانسته‌اند.[۱۷]
- سبب: با خواندن صیغه عقد، علاوه بر زن و شوهر، برخی از خویشاوندان مرد و زن بر یکدیگر محرم می‌شوند که به آنها محارم سبَبَی می‌گویند.[۱۸] آیه محارم به چهار مورد از این زنان، اشاره کرده که عبارتند از: مادرِ زن، ربیبه (دخترِ زن(از شوهر دیگرش)که پس از عقد با او آمیزش کرده است)، زنِ پسر (عروس) و ازدواج با دو خواهر در زمان واحد.[۱۹]
نکات تفسیری
بنا به نظر برخی مفسران، عبارت «وَأَن تَجْمَعُوا بَینَ الْأُخْتَینِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ؛ [حرام است] جمع بین دو خواهر، مگر آنچه در گذشته رخ داده است...» به این نکته اشاره دارد که ازدواج با دو خواهر در یک زمان، در عصر جاهلیت مرسوم بوده است و با نازل شدن این آیه، کسانی که در گذشته چنین ازدواج‌هایی کرده‌اند مجازاتی ندارند اما باید یکی از دو خواهر را انتخاب کرده و دیگری را رها کنند.[۲۰] به گفته علامه طباطبایی در تفسیر المیزان احتمال دارد استثناء نه تنها از جمع بین دو خواهر، بلکه از تمام فقرات مذکور در آیه باشد؛ چرا که در گذشته در میان غیراعراب امت‌هایی بوده‌اند که با برخی از زنان مذکور در آیه (محارم) ازدواج می‌کرده‌اند، اسلام با این استثناء، آن ازدواج‌ها را معتبر شمرده و به حلال‌زادگی فرزندان حاصل از آنها حکم کرده است.[۲۱] البته وی در نهایت احتمال اول (تطبیق استثناء در آیه بر ازدواج دو خواهر) را ظاهرتر دانسته است.[۲۲]
به گفته مکارم شیرازی عبارت پایانی آیه «إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً» متناسب با احتمال دوم است.[۲۳] در تفسیر نمونه آمده است که احتمال دارد فلسفه حرمت ازدواج با دو خواهر در این آیه، جلوگیری از تضاد عاطفی میان آنان باشد چرا که به حکم ارتباط نسبی دو خواهر علاقه شدیدی به هم دارند اما زمانی که رقیب هم شوند نمی‌توانند آن علاقه را حفظ کنند زیرا دائما انگیزه محبت و رقابت در وجود آنها در حال کشمکش است.[۲۴]
آیه مرتبط
آیه ۳۱ سوره نور مشهور به آیه حجاب نیز ضمن بیان برخی دستورات به زنان، برخی از محارم آنان را بر شمرده است:
وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ... وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ﴿۳۱﴾
و به زنان با ایمان بگو:... زیورهایشان را جز برای شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان آشکار نکنند.(۳۱)
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۳، ص۱۵۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۳۳۰.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۸۱ش، ص۲۷۲.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدةالبیان، المکتبة المرتضویة، ص۵۲۳-۵۲۴.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۵.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدةالبیان، المکتبة المرتضویة، ص۵۲۳-۵۲۴؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۳۸.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۳۸.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۲.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۳.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۳.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۳.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۳.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۶۴.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، منشورات المکتبة المرتضویة، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ مغربی، دعائم‌الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۴۰.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، منشورات المکتبة، ج۲، ص۱۸۲؛ مقدس اردبیلی، زبدةالبیان، المکتبة المرتضویة، ص۵۲۴.
- ↑ شهید ثانی، مسالک‌الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۲۸۱.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، منشورات المکتبة المرتضویة، ج۲، ص۱۸۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۶۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۳۳۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۶۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۶۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۳۳۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۳۳۱.
منابع
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریرالوسیله، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی، چاپ اول، ۱۴۳۴ق.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، مسالک‌الافهام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی التفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- فاضل مقداد، عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، منشورات المکتبة المرتضویة للإحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع‌الاسلام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مشکینی، علی‌اکبر، مصطلحات الفقه، قم، نشر الهادی، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
- مغربی، قاضی نعمان، دعائم‌الاسلام، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدةالبیان فی آیات الاحکام، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ اول، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.