مسجدالنبی
.jpg) | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | مسجد• مرقد پیامبر(ص) • مدفن حضرت فاطمه(س) |
| مکان | مدینه |
| نام‌های دیگر | جامع مدینه • مسجد الرّسول • مسجد رسول الله • مسجد نبوی • مسجد مدینه |
| وقایع مرتبط | ستون حنانه |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| بازسازی | در دوره‌های مختلف |
مسجدُالنّبی یا مسجد نبوی، مسجدی در شهر مدینه در عربستان سعودی، که مرقد پیامبر اسلام(ص) نیز در آن است. این مسجد پس از مسجدالحرام دومین مسجد مقدس جهان اسلام است که پیامبر آن را در سال اول هجری، و در آغاز ورود خود به یثرب ساخت و در دوره‌های مختلف توسعه یافته است.
مسجدالنبی از مهمترین زیارتگاه‌های مسلمانان است و نزد شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد. این مسجد که در آغاز حدود هزار متر مربع بود، پس از توسعه در قرن چهارده شمسی، حدود ۸۲ هزار متر مربع شد و ظرفیت حدود پانصد هزار نمازگزار را دارد. خانه پیامبر(ص) و خانه علی(ع) و فاطمه(س) نیز در کنار این مسجد بوده که در توسعه‌های مسجد، به آن ملحق شده است. درهای مسجدالحرام که در ابتدا سه مورد بوده، در آخرین تغییرات به ۸۶ در رسیده است. همچنین بیش از ۲۱۰۰ ستون در مسجدالنبی وجود دارد. منبر پیامبر و نیز چند محراب از جمله محراب پیامبر، محراب تهجد و محراب فاطمه، و همچنین گنبد، از دیگر سازه‌های موجود در مسجدالنبی است.
مسلمانان پیش یا پس از ادای فریضه حج، غالباً به زیارت مسجدالنبی می‌روند و زیارت این مسجد را در کمال معنوی سفر حج خود مؤثر می‌شمارند. مسجدالحرام همچنین برای شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد، و برای ورود در آن احکام مستحبی بیان شده است. مسجدالنبی همچنین از اماکن مقدسی است که می‌توان در آن نماز را کامل یا شکسته خواند و نیز ورود جنب، حائض و نفساء در آن حرام است.
در طول تاریخ، از حوالی سال ۲۰۰ هجری، کتاب‌هایی درباره مسجدالنبی به‌طور خاص نوشته شده یا در کتاب‌هایی درباره شهر مدینه، به مسجدالنبی هم پرداخته شده است.
نام‌های مسجد
مسجدالنبی با نام‌های دیگری از جمله جامع مدینه، مسجد الرّسول، مسجد رسول الله، مسجد نبوی و مسجد مدینه نیز شناخته می‌شود. مشهورترین نام این مسجد، «مَسجدُالنَّبی» است. پیامبر اسلام(ص) در این مسجد نمازهای جماعت را اقامه می‌کرد و فعالیت‌های خویش را در این مکان انجام می‌داد؛[۱] از این رو این مسجد را از دیرباز به مسجدالنبی می‌شناسند. همچنین افزوده شدن خانه پیامبر که محل دفن او نیز بوده به این مسجد، در این نامگذاری مؤثر بوده است.[۲] در روایاتی که از پیامبر(ص) نقل شده، مسجدالنبی با تعابیری همچون «مسجدی» (مسجد من) تعبیر شده است.[۳]
این مسجد در بخش مرکزی شهر مدینه، در کشور عربستان سعودی است.[۴]
تاریخچه
دوره نبوی
گفته شده که وقتی پیامبر اسلام(ص) وارد یثرب شد، شتر خود را رها کرد و قرار را بر این گزارد که هر جا شتر متوقف شود، همان‌جا محل سکونتش باشد. شتر در محل فعلی مسجد زانو زد و مسجد و خانه پیامبر همان‌جا ساخته شد. دیگر مسلمانان نیز در کنار مسجد خانه‌هایی ساختند که درِ آنها به داخل مسجد باز می‌شد.[۵]
نخستین بنای مسجد، در حدود ۱۰۵۰ متر مربع و از جنس خشت و گل بود، و بخش شمالی آن که محل اقامت اصحاب صفه بود با شاخه‌های درخت نخل مسقف شده بود.[۶] تغییر قبله از مسجدالاقصی به مسجدالحرام، و به عبارتی از شمال به جنوب، باعث بسته شدن درِ جنوبی و انتقال آن به دیوار شمالی و همچنین انتقال بخش مسقف از شمال به جنوب مسجد شد.[۷] در سال هفتم هجری، به دلیل گسترش اسلام و افزایش تعداد مسلمانان، مساحت مسجد به ۲۴۷۵ متر مربع رسید و شکل مسجد به صورت مربع درآمد.[۸]
دوره خلیفه دوم و سوم
در سال هفدهم هجری، خانه‌های اطراف مسجد ضمیمه آن شد و مسجد از سمت قبله حدود ۵ متر و از سمت غرب ۱۰ متر و از سمت شمال ۱۵ متر گسترش یافت.[۹] در سال ۲۹ هجری نیز با وجود مخالفت برخی از همسایگان مسجد که افزایش مساحت مسجد باعث تخریب خانه‌هایشان می‌شد، خلیفه سوم ۴۹۶ متر بر مساحت مسجد افزود. او همچنین در این توسعه از سنگ‌های حجّاری شده و منقّش استفاده کرد و سقف را با چوب ساج ترمیم نمود. به علاوه، در قسمت جلوی مسجد، یعنی محل ایستادن امام، مقصوره، یا غرفه کوچکی برای ایستادن امام جماعت ساخت.[۱۰]
دوره اموی
عمر بن عبدالعزیز، والی مدینه در سال ۸۸ تا ۹۱ هجری، بر مساحت مسجد و بنای آن افزود و مساحت مسجد را بنا به قولی تا ۶۴۰۰ متر مربع و بنا به قول دیگر تا ۷۵۰۰ متر مربع افزایش داد.[۱۱] او از طرف خلیفه وقت ولید بن عبدالملک دستور داشت تا دور مرقد پیامبر دیواری بکشد و حجره‌های پیامبر را نیز به مسجد اضافه کند. عمر بن عبدالعزیز همچنین دستور داشت خانه حضرت فاطمه(س) که در آن زمان در اختیار فاطمه صغری دختر امام حسین(ع) و همسر حسن بن حسن بن علی بود، به مسجد اضافه کند.[۱۲]
گفته شده که هدف اصلی ولید در توسعه مسجد، به ویژه در سمت شرق، گرفتن این خانه از دست حسن بن حسن و دور کردن او از مسجد با انگیزه سیاسی بود، به همین دلیل تا سال‌ها مردم از نماز خواندن در آن محدوده پرهیز می‌کردند و آن را غصبی می‌دانستند.[۱۳]
اتفاق خاصی که در بنای این دوره افتاد، استحکام بنای مسجد و افزودن تزیینات فراوان به مسجد توسط کارگران ماهر رومی بود.[۱۴] ولید برای بنای مسجد از قیصر روم کمک گرفت و او علاوه بر بخشیدن صد هزار مثقال طلا، صد کارگر ماهر برای ولید فرستاد.[۱۴]
دوره عباسی
مهدی عباسی، در سال ۱۶۱ یا ۱۶۲ هجری قمری، ۲۴۵۰ متر بر مسجد افزود، شمار ستون‌های مسجد را بیشتر کرد و بر تعداد درهای آن افزود. در این زمان مسجد بیست در داشت؛ چهار درِ شمالی، هشت درِ غربی و هشت درِ شرقی. در این بازسازی شمار زیادی از خانه‌های اطراف مسجد که هر کدام به نام صحابه ساکن در آنها شهرت داشت، تخریب و به مسجد افزوده شد؛ از جمله آنها خانه عبدالله بن مسعود، شُرَحْبیل بن حَسنة و مِسْور بن مَخْرمه بود.[۱۵]
آتش گرفتن مسجد
در سال ۶۵۴ هجری، سه سال پیش از سقوط عباسیان، مسجدالنبی آتش گرفت و صدمات زیادی بر آن وارد شد. در این دوره، ممالیک مصر، معمارانی را برای بازسازی مسجد فرستادند و پس از آن، محمد بن قلاوون از ممالیک، سقف‌هایی در قسمت‌های غربی و شرقی مسجد زد. در سال‌های ۷۰۵ و ۷۰۶ قمری، رواق‌های دیگری نیز برای مسجد ساخته شد.[۱۶]
در سال ۸۸۶ قمری نیز مسجد بر اثر صاعقه آتش گرفت که باز هم ممالیک مصر کار بازسازی را انجام دادند و رباط، مدرسه و آشپزخانه‌هایی نیز برای آن بنا کردند. مساحت مسجد در این تجدید بنا تا ۹۰۱۰ متر مربع رسید.[۱۷]
دوره عثمانی
سلطان عبدالحمید اول، طی سیزده سال از سال ۱۲۶۵ق، مسجد را به شکلی استوار و در عین حال زیبا بازسازی کرد. برخی مدعی شده‌اند ساختمانی که در این بازسازی ساخته شد، قوی‌ترین و محکمترین ساختمان نسبت به گذشته بود.[۱۸]
دوره آل‌سعود
در سال ۱۳۷۳ق، عبدالعزیز آل‌سعود، مجموع مساحت مسجد را به ۱۶۳۲۷ متر مربع رساند. این افزایش در قسمت‌های شمالی، غربی و شرقی صورت گرفت. علاوه بر ۶۰۲۵ متری که ضمیمه مسجد شد، حدود ۱۶۹۳۱ متر نیز به عنوان میدان‌ها و خیابان‌های اطراف مسجد، از خانه‌های اطراف تخریب شد.[۱۹]
ملک فهد بن عبدالعزیز، در سال ۱۴۰۵ق، با افزایش مساحت مسجد به ۸۲ هزار متر مربع، بار دیگر به گسترش مسجدالنبی پرداخت. افزون بر مساحت کف مسجد که ظرفیت ۱۳۷ هزار نمازگزار را دارا شد، پشت‌بام نیز برای نماز آماده شد، به طوری که در آنجا نیز ۹۰ هزار نفر می‌توانند اقامه نماز کنند. به این ترتیب تعداد گنجایش نمازگزار در طبقه پایین و بالای مسجد و محیط‌هایی که دارای سایبان بود به حدود ۵۰۰ هزار نفر رسید.[۲۰] در توسعه ملک فهد، مکان‌های متعددی برای وضو ساخته شد و نورافکن‌های فراوانی برای تأمین روشنایی آن بر فراز ستون‌های سنگی نصب گردید. به علاوه، در برخی از صحن‌های مسجد، چترهای خودکاری گذاشته شد که برای جلوگیری از تابش آفتاب، باز و بسته می‌شود. همچنین شش مناره بر مسجد افزوده شد که ارتفاع هر یک از آنها تا ۱۰۴ متر می‌رسد. بدین ترتیب تعداد منارههای مسجد به ده مورد رسید.[۲۱]
جایگاه و اهمیت مسجد
جایگاه مذهبی و معنوی
این مسجد پس از مسجدالحرام، مقدس‌ترین مسجد مسلمانان به شمار می‌آید و احکام فقهی ویژه‌ای دارد. وجود برخی اماکن در این مسجد و نیز در پیرامون آن، اهمیت بیشتری به آن بخشیده است. مقبره و خانه پیامبر(ص) در این مسجد و همچنین وجود قبرستان بقیع که مدفن بزرگان صدر اسلام است، از آن جمله است.[۲۲]
مسلمانان پیش یا پس از ادای فریضه حج، غالباً به زیارت این مسجد می‌روند و زیارت این مسجد را در کمال معنوی سفر حج خود مؤثر می‌شمارند.[۲۳] مسجدالنبی جایگاه ویژه‌ای نیز نزد شیعیان دارد. برخی از وجوه اهمیت این مسجد نزد شیعیان عبارت است از:
- ماجرای سد الابواب که در آن پیامبر از طرف خداوند مأمور شد همه درهایی که به داخل مسجد باز می‌شد، به جز درِ خانهٔ حضرت علی(ع) را ببندد.[۲۴]
- احتمال دفن حضرت فاطمه(س) درون مسجدالنبی بین قبر و منبر حضرت رسول(ص).[۲۵]
- وجود بقیع در کنار مسجد، و مقبره ائمه بقیع در این قبرستان.[۲۶]
آداب و احکام مسجد
هنگام ورود به مسجدالنبی، توقف در کنار درِ آن و خواندن اذن دخول، مستحب است. همچنین است اینکه ورود با پای راست و از درِ جبرئیل انجام شود و صد مرتبه ذکر الله اکبر گفته شود، و بعد از آن، دو رکعت نماز تحیت مسجد ادا شود.[۲۸]
همچنین برخی احکام فقهی مسجدالنبی عبارتند از:
اماکن و اجزاء مسجد
حجره نبوی
حجره نبوی محل دفن پیامبر اسلام است که پیشتر محل زندگی او با همسرش عایشه بود.[۳۱] پیامبر اسلام در این خانه مریض شد، درگذشت، و مردم در این خانه بر پیامبر نماز خواندند.[۳۲] با پیشنهاد امام علی(ع)، پیامبر در همین خانه‌ای که در آن وفات کرده بود، به خاک سپرده شد.[۳۳]
در اواخر قرن اول هجری، در اطراف حجره پیامبر، دیوارهایی ساخته شد که دارای پنج ضلع بود. علت این امر شبیه نشدن به کعبه گفته شده است.[۳۴] در بازسازی‌های بعدی، این حجره بخشی از مسجدالنبی شد و به همراه خانه حضرت زهرا در درون ضریحی قرار گرفت.[۳۵]
خانه و مدفن حضرت فاطمه(س)
خانه حضرت فاطمه(س) دختر پیامبر اسلام، پشت خانه عایشه بود. درِ خانه فاطمه(س) در انتهای دیواره غربی حجره و مقصوره کنونی پیامبر قرار داشت. امروز از آن خانه اثری نیست و محدوده آن داخل ضریح و حجره پیامبر(ص) قرار دارد.[۳۶] اهل‌سنت غالباً محل دفن حضرت فاطمه(س) را بقیع می‌دانند؛[۳۷] اما بنابر بیشتر روایات شیعه، محل دفن، خانه اوست که اکنون جزء مسجدالنبی است.[۳۸] علمای شیعه نیز هرچند به گونه یقینی در این باره اظهارنظر نکرده‌اند، اما احتمال قوی داده‌اند که مدفن حضرت فاطمه(س) جایی در مسجدالنبی کنونی است.[۳۹]
روضة النبی
رَوْضَةُ النَّبی بخشی میان منبر و حجره نبوی در مسجدالنبی است که پیامبر آن را باغی از باغ‌های بهشت توصیف کرده است.[۴۰] در تفسیر کلامِ پیامبر گفته شده که عبادت در روضةالنبی سبب دستیابی به باغی از باغ‌های بهشتی می‌گردد.[۴۱] اما برخی دیگر ظاهر این روایت را مقصود دانسته و معتقدند این مکان قطعه‌ای از بهشت است.[۴۲] روضةالنبی به «روضه مُطَهّره» و «روضه شَریفه» نیز شهرت دارد.[۴۳]
درهای مسجد
درهای مسجدالنبی در منابع مکتوب مدینه‌شناسی، به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است. از قرن اول هجری، شمار درهای مسجد همواره در حال تغییر بوده است. مسجدالنبی در آغاز سه در داشته است:
- درِ سمت جنوب مسجد که بعد از تغییر قبله بسته شد، و به جای آن دری دیگر در شمال مسجد باز شد.[۴۴]
- درِ سمت غربی مسجد معروف به «باب عاتکة»، که اکنون به «باب الرحمة» مشهور است.[۴۵] وجه نامگذاری این در به «عاتکه» به این جهت است که این در، روبه‌روی خانه عاتکه، دختر عبدالله بن یزید بن معاویه، باز می‌شد.[۴۶] علت نامگذاری به «رحمت» بر پایه حدیثی از رسول خدا(ص) است که شخصی از این در وارد شد و از خداوند طلب نزول باران کرد و پس از هفت روز، به خواسته همان شخص تقاضای قطع باران شد.[۴۷]
- درِ سمت شرق، معروف به باب عثمان، باب النبی و باب جبرئیل است.[۴۸] از آنجا که این در، روبه‌روی خانه عثمان بن عفان بوده، و پیامبر از این در وارد مسجد می‌شد، و جبرئیل در این مکان در روز جنگ بنی‌قریظه بر پیامبر نازل شد، این باب نام‌های متعددی پیدا کرده است.[۴۹]
در توسعه‌های مختلف در طول تاریخ، درهایی بر مسجد افزوده و گاه برخی درها مسدود شد. در سال ۱۴۰۴، مسجد حدود ۸۶ در دارد.[۵۰]
ستون‌ها
طبق گزارش رسول جعفریان در کتاب آثار اسلامی مکه و مدینه، نزدیک به ۲۱۰۴ ستون در مسجدالنبی وجود دارد؛[۵۱] از جمله ستون حَنّانه، ستون توبه، ستون حَرَس و ستون وفود.[۵۲]
مِنبر پیامبر
پیامبر اسلام(ص) در آغاز، هنگام سخنرانی در مسجدالنبی به تنه درخت خرما تکیه می‌داد.[۵۳] در سال هفتم یا هشتم هجری منبری در مسجد ساخته شد[۵۴] و پیامبر منبر خود را دَرِ کوچکی از بهشت توصیف کرد[۵۵] که پایه‌های آن از بهشت آغاز شده است.[۵۶]
دو علت برای ساخت منبر چوبی برای پیامبر نقل شده است: خستگی پیامبر در زمانی که به صورت ایستاده خطبه می‌خواند،[۵۷] و نیز تعداد زیاد مسلمانان و بزرگ‌شدن مسجدالنبی که ضروری می‌ساخت پیامبر در فضای بلندی قرار گرفته و سخنرانی کند.[۵۸]
پس از آن، منبرهای متعددی ساخته، و در همان مکان منبر پیامبر قرار داده شد.[۵۹] در نهایت در سال ۹۹۸ قمری، سلطان عثمانی منبری فرستاد که در مکان منبر پیامبر قرار دارد.[۶۰]
محراب‌ها
در مسجدالنبی چند محراب وجود داشته که مشهورترین آنها عبارتند از:
- محراب پیامبر: پیامبر در مسجد محرابی نداشته، اما بعدها در محلی که پیامبر نماز می‌گزارد، محرابی ساخته شد که نزد مسلمانان قداست دارد، و احترام و قداست این محراب به همین سبب است. احتمال داده شده که این محراب در زمان عمر بن عبدالعزیز ساخته شده باشد.[۶۱]
- محراب تهجّد، مکانی در کنار ستون تهجد بوده، که پیامبر اکرم(ص) برای نماز شب، عبادت و شب‌زنده‌داری در کنار این ستون می‌ایستاد. در قرون بعدی، به یاد و احترام پیامبر(ص)، محرابی در اینجا ساخته شد که به محراب تهجد شهرت یافت و در دوره آل‌سعود، آن را برچیدند.[۶۲]
- محراب فاطمه(س): این محراب در جنوب محراب تهجّد، داخل مقصوره، یا خانه حضرت فاطمه(س) قرار دارد که به مسجد ملحق شده است. در روایات، از این محراب یاد شده است؛ از جمله امام حسن مجتبی(ع) فرموده است: «مادرم فاطمه را شب جمعه‌ای در محرابش دیدم که تا صبح ایستاد و نام مردان و زنان مؤمن را به زبان آورد و برایشان دعا کرد. گفتم: مادر! چرا برای خود دعا نکردی؟ فرمود: پسرم! اوّل همسایه و سپس اهل خانه».[۶۳]
گنبد نبوی
در سال ۶۷۸ق نخستین گنبد توسط سلطان قلاوون مملوکی، روی مرقد مطهر بنا شد. در سال ۸۸۷ق سلطان قایتبای گنبد را که در اثر آتش‌سوزی آسیب دیده بود، از نو بنا کرد. همچنین در سال ۱۲۳۳ق در روزگار سلطان محمود عثمانی، گنبد بازسازی شد. در زمان سلطان عبدالحمید عثمانی، رنگ گنبد که تا آن زمان کبود بود، به سبز تغییر پیدا کرد و از آن پس، به قُبة الخضراء شهرت یافت. طبق سنت، هر از چند سال، رنگی روی رنگ پیشین کشیده می‌شود.[۶۴]
کتاب‌شناسی
آثار درباره مسجدالنبی را می‌توان دو دسته دانست؛ آثاری که به گونه مستقل به معرفی این مسجد پرداخته‌اند و آثاری که ضمن پرداختن به موضوعاتی دیگر مانند شهر مدینه، مباحثی را نیز به مسجدالنبی اختصاص داده‌اند. از جمله:
- اخبار المدینة، نوشته ابن‌زَباله (درگذشتهٔ حدود ۲۰۰ق)، اولین کتابی است که در بخش‌هایی به معرفی مسجدالنبی پرداخته است. ابن‌زباله در این کتاب، گزارش‌هایی را از تاریخ مسجد و ساخت‌و‌ساز آن نقل کرده است. او همچنین مساحت مسجد و شرحی از وضعیت بناها و خانه‌های پیرامونی آن را نوشته است.
- تاریخ المدینة المنورة، نوشته ابن‌شبّه (درگذشتهٔ ۲۶۲ق): مؤلف در این کتاب به معرفی شهر مدینه در سه دوره حیات پیامبر(ص)، خلیفه دوم و خلیفه سوم پرداخته است.[۶۵] ابن‌شبه در ذیل مباحث مربوط به شهر مدینه، به معرفی مسجدالنبی و آداب مربوط به آن نیز پرداخته است.
- آثار اسلامی مکه و مدینه، نوشته رسول جعفریان.
- تاریخ المسجد النبوی الشریف، نوشته محمد الیاس عبدالغنی. مؤلف در این کتاب به طور مستقل مسجدالنبی را مورد بررسی قرار داده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: پورحسین، «قانون‌مندی در حکومت نبوی»، ص۱۵۳.
- ↑ رک: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۳۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۶.
- ↑ حافظ، فصول من تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۷ق، ص۶۳.
- ↑ ابن‌زباله، اخبار المدینه، ۲۰۰۳م، ص۷۴؛ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۲.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۳-۲۰۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۴.
- ↑ نجفی، مدینه‌شناسی، ۱۳۶۴ش، ص۳۵؛ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۴.
- ↑ سمهودی، وفاءالوفاء، ۲۰۰۶م، ج۲، ص۶۷-۶۸؛ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۵، ۲۰۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۷.
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۸.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۱.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۱-۲۱۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۳، ۲۱۴.
- ↑ رک: جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۹.
- ↑ رک: امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۱۶۵-۱۶۹.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة والنهایه، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۴۲.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۷۲.
- ↑ رک: جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۹.
- ↑ الحربی، «تعرف علی أبرز موجودات وتفاصیل الحجرة النبویة»، سایت العربیه.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، مجمع احیاء الثقافة الإسلامیه، ص۴۰۵، باب کیفیت زیارت حضرت رسول(ص) در مدینه.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۶۴.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۸۵.
- ↑ «الحجرة النبویة.. الملائکة یحفون بالقبر الشریف»، سایت المدینة.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۲۰.
- ↑ محدث اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۱۹.
- ↑ الأنصاری، عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ۱۹۹۶ق، ص۶۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۶.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۲۵۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۹.
- ↑ ابن‌شبّه، تاریخ المدینة المنورة، ۱۳۹۹ق، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۷۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۳.
- ↑ مجلسی، ملاذ الأخیار، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۲۰.
- ↑ «الروضة الشریفة»، اسلام ویب.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۱۵.
- ↑ حافظ، فصول من تاریخ المدینه المنوره، ۱۴۱۷ق، ص۶۵-۶۶.
- ↑ حافظ، فصول من تاریخ المدینة المنورة، ۱۴۱۷ق، ص۶۶.
- ↑ عبد الغنی، تاریخ المسجد النبوی الشریف، ۱۴۱۶ق، ص۱۴۱.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۶.
- ↑ حافظ، فصول من تاریخ المدینة المنورة، ۱۴۱۷ق، ص۶۶.
- ↑ عبد الغنی، تاریخ المسجد النبوی الشریف، ۱۴۱۶ق، ص۱۳۸-۱۴۱.
- ↑ «ابواب مسجد النبی»، سایت الحرمین.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۳، ۲۲۵، ۲۲۶.
- ↑ الأنصاری، عماره و توسعه المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ۱۹۹۶م، ص۷۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۴.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ وکیل، المسجد النبوی عبر التاریخ، ۱۹۸۸م، ص۴۱.
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱۰، ص۹۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۲۱.
- ↑ سمهودی، وفاءالوفاء، ۲۰۰۶م، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ نجفی، مدینه‌شناسی، ۱۳۶۴ش، ص۱۰۰؛ شیخی، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ۱۳۸۳ش، ص۳۳۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۶، ص۳۱۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۵.
- ↑ ابن‌شبّه، تاریخ مدینه منوره، ۱۳۸۰ش، ص۲.
منابع
- ابن‌زباله، محمد بن حسن، اخبار المدینه، جمع‌آوری و تدوین صلاح عبدالعزیز زین سلامه، المدینة المنورة، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره، ۲۰۰۳م.
- ابن‌سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌شبّه، تاریخ المدینة المنورة، تحقیق فهیم محمد شلتوت، جدّة، بی‌نا، ۱۳۹۹ق.
- ابن‌شبّه، تاریخ مدینه منوره، ترجمه حسین صابری، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۰ش.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
- اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمة في معرفة الأئمة، تحقیق و تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی‌هاشمی، ۱۳۸۱ق.
- الأنصاری، ناجی محمد حسن عبد القادر، عمارة وتوسعة مسجد النبوي الشريف عبر التاريخ، با مقدمه عطية محمد سالم، مدینه، نادي المدينة المنورة الأدبي، ۱۴۱۶ق/ ۱۹۹۶م.
- «الحجرة النبویة.. الملائکة یحفون بالقبر الشریف»، سایت المدینة، تاریخ درج مطلب: ۳۰ ژوئیه ۲۰۲۱م، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۴ش.
- الحربی، محمد، «تعرف على أبرز موجودات وتفاصيل الحجرة النبوية»، سایت العربیة، تاریخ درج مطلب: ۱۹ فوریه ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۴ش.
- «الروضة الشریفة»، اسلام ویب، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آگوست ۲۰۱۶م، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۴ش.
- الوکیل، محمد السید، المسجد النبوي عبر التاریخ، جده، دار المجتمع للنشر والتوزیع، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۸م.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق.
- پورحسین، مهدی، «قانون‌مندی در حکومت علوی»، در مجله حکومت اسلامی، قم، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، زمستان ۱۳۸۵، شماره۴۲.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، چاپ نهم، ۱۳۸۷ش.
- حافظ، علی، فصول من تاریخ المدینة المنورة، المدینة النورة، شرکة للطباعة والنشر، الطبعة الثالثة، ۱۴۱۷ق.
- «ابواب مسجد النبی»، سایت الحرمین، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۳۹۶.
- سمهودی، نور الدین علی، وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی، تحقیق خالد عبدالغنی محفوظ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
- شیخی، حمیدرضا، فرهنگ اعلام جغرافیایی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
- صدوق، محمّد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، منشورات جامعة المدرسین للحوزة العلمیة، الطبعة الثانیة، ۱۴۱۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار التراث، الطبعة الثانیة، ۱۳۸۷ق.
- عبد الغنی، محمد الیاس، تاریخ المسجد النبوی الشریف، المدینة المنورة، مکتبة ملک فهد، ۱۴۱۶ق.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، مؤسسه فرهنگی هنری مشعر، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، تحقیق علی آل‌کوثر، قم، مجمع احیاء الثقافة الإسلامیه، بی‌تا..
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار، تصحیح مهدی رجائی، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق.
- مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق/ ۱۹۹۹م.
- نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش.
- یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، مؤسسة الاعلامی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
