مسجدالنبی

مسجد النبی

اطلاعات اوليه
کاربری	مسجد• مرقد پیامبر(ص) • مدفن حضرت فاطمه(س)
مکان	مدینه
نام‌های دیگر	جامع مدینه • مسجد الرّسول • مسجد رسول الله • مسجد نبوی • مسجد مدینه
وقایع مرتبط	ستون حنانه
مشخصات
وضعیت	فعال
معماری
بازسازی	در دوره‌های مختلف

مسجدُ النّبی یا مسجد نبوی، مسجدی در شهر مدینه در کشور عربستان سعودی است که مرقد پیامبر اسلام‌(ص) نیز در آن جای دارد. این مسجد پس از مسجدالحرام دومین مسجد مقدس جهان اسلام است که توسط پیامبر اکرم(ص) در سال اول هجری ساخته شد و در دوره‌های مختلف توسعه یافته است. خانه پیامبر(ص) و خانه علی(ع) و فاطمه(س) نیز در کنار این مسجد بوده که در توسعه‌های مسجد، به آن ملحق شده است. مسجدالنبی از مهمترین زیارتگاه‌های مسلمانان است و نزد شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد.

نام‌های مسجد

مسجدالنبی به جامع مدینه، مسجد الرّسول، مسجد رسول الله، مسجد نبوی و مسجد مدینه می‌گویند. مشهورترین نام این مسجد، «مَسجدُالنَّبی» است. پیامبر اکرم(ص) در این مسجد نمازهای جماعت را اقامه می‌کرد و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی خویش را در این مکان وسعت می‌بخشید، از این‌رو این مسجد را از دیرباز به مسجدالنبی می‌شناسند. همچنین افزوده شدن خانه پیامبر که محل دفن او نیز بوده به این مسجد، در این نامگذاری مؤثر بوده است. پیامبر(ص)، در روایاتی از مسجد النبی با تعابیری همچون «مسجدی»(مسجد من) تعبیر کرده است.

این مسجد در قسمت مرکزی شهر مدینه، در کشور عربستان سعودی است.

تاریخچه

دوره نبوی

زمانی که پیامبر اکرم(ص) وارد یثرب شد، شتر خود را رها کرد و قرار را بر این گزارد که هر جا شتر او متوقف شود، همانجا محل سکونتش باشد. شتر در محل فعلی مسجد زانو زد و مسجد و خانه پیامبر همانجا ساخته شد، دیگر مسلمانان نیز در کنار مسجد خانه‌هایی ساختند که دربِ آن‌ها به داخل مسجد باز می‌شد. نخستین بنای مسجد حدود ۱۰۵۰ متر مربع و از جنس خشت و گل بود. بخش شمالی آن که محل اقامت اصحاب صفه بود با شاخه‌های درخت نخل مسقف شده بود. تغییر قبله از مسجدالاقصی به مسجدالحرام و به عبارتی از شمال به جنوب باعث بسته شدن درِ جنوبی و انتقال آن به دیوار شمالی و همچنین انتقال بخش مسقف از شمال به جنوب مسجد شد.در سال هفتم هجری، گسترش اسلام بر اثر افزایش مسلمانان، مساحت مسجد به ۲۴۷۵ متر مربع رسید و شکل مسجد به صورت مربع درآمد.

دوره خلیفه دوم و سوم

در سال هفدهم هجری خانه‌های اطراف ضمیمه مسجد شد و مسجد، از سمت قبله حدود ۵ متر و از سمت غرب ۱۰ متر و از سمت شمال ۱۵ متر گسترش یافت. در سال ۲۹ هجری نیز با وجود مخالفت برخی از همسایگان مسجد که افزایش مساحت مسجد باعث تخریب خانه‌هایشان می‌شد، خلیفه سوم ۴۹۶ متر بر مساحت مسجد افزود. او همچنین در این توسعه از سنگ‌های حجّاری شده و منقّش استفاده کرد و سقف را با چوب ساج ترمیم نمود. به علاوه، در قسمت جلوی مسجد؛ یعنی محل ایستادن امام، مقصوره، یا غرفه کوچکی برای ایستادن امام جماعت ساخت.

دوره اموی

عمر بن عبدالعزیز والی مدینه در سال ۸۸ تا ۹۱ هجری توسعه زیادی به مساحت مسجد و بنای آن داد و مساحت مسجد را بنا به قولی تا۶۴۰۰ متر مربع و بنا به قول دیگر تا ۷۵۰۰ متر مربع افزایش داد.او از طرف خلیفه وقت ولید بن عبدالملک دستور داشت تا دور مرقد پیامبر دیواری بکشد و حجره‌های پیامبر را نیز به مسجد اضافه کند. او همچنین دستور داشت خانه حضرت فاطمه(س) که در آن زمان در اختیار فاطمه صغری دختر امام حسین(ع) و همسر حسن بن حسن بن علی قرار داشت، به مسجد اضافه کند. برخی معتقدند که هدف اصلی ولید در توسعه مسجد، به ویژه در سمت شرق، گرفتن این خانه از دست حسن بن حسن و دور کردن او از مسجد با انگیزه سیاسی بود، به همین دلیل تا سال‌ها مردم از نماز خواندن در آن محدوده پرهیز می‌کردند و آن را غصبی می‌دانستند. اتفاق خاصی که در بنای این دوره افتاد استحکام بنای مسجد و افزودن تزیینات فراوان به مسجد توسط کارگران ماهر رومی بود. ولید برای بنای مسجد از قیصر روم کمک گرفت و او علاوه بر کمک صد هزار مثقال طلایی، صد کارگر ماهر برای ولید فرستاد.

دوره عباسی

مهدی عباسی، در سال ۱۶۱ یا ۱۶۲ هجری قمری، ۲۴۵۰ متر بر مسجد افزود، شمار ستون‌های مسجد را بیشتر کرد و بر تعداد درهای آن افزود. در این زمان مسجد بیست در داشت؛ چهار درِ شمالی، هشت درِ غربی و هشت درِ شرقی. در این بازسازی شمار زیادی از خانه‌های اطراف مسجد که هر کدام به نام صحابه ساکن در آنها شهرت داشت، تخریب و به مسجد افزوده شد؛ از جمله آنها خانه عبدالله بن مسعود، شُرَحْبیل بن حَسنة و مِسْور بن مَخْرمه بود.

آتش گرفتن مسجد

در سال ۶۵۴ هجری، سه سال پیش از سقوط عباسیان، مسجد النبی آتش گرفت و صدمات زیادی بر آن وارد شد. در این دوره ممالیک مصر معمارانی را برای بازسازی مسجد فرستادند و پس از آن، محمد بن قلاوون از ممالیک، سقف‌هایی در قسمت‌های غربی و شرقی مسجد زد. در سال‌های ۷۰۵ و ۷۰۶ قمری، رواق‌های دیگری نیز برای مسجد ساخته شد.

در سال ۸۸۶ قمری نیز مسجد بر اثر صاعقه آتش گرفت که باز هم ممالیک مصر کار بازسازی را انجام دادند و رباط، مدرسه و آشپزخانه‌هایی نیز برای آن بنا کردند. مساحت مسجد در این تجدید بنا تا ۹۰۱۰ متر مربع رسید.

دوره عثمانی

سلطان عبدالحمید اول طی سیزده سال از سال ۱۲۶۵ق، مسجد را به شکلی استوار و در عین حال زیبا بازسازی کرد. برخی مدعی شده‌اند؛ ساختمانی که در این بازسازی ساخته شد، قوی‌ترین و محکمترین ساختمان نسبت به گذشته بود.

دوره آل سعود

در سال ۱۳۷۳ق عبد العزیز آل سعود مجموع مساحت مسجد را به ۱۶۳۲۷ متر مربع رساند. این افزایش در قسمت‌های شمالی، غربی و شرقی صورت گرفت. علاوه بر ۶۰۲۵ متری که ضمیمه مسجد شد، حدود ۱۶۹۳۱ متر نیز به عنوان میدان‌ها و خیابان‌های اطراف مسجد، از خانه‌های اطراف تخریب شد.

آخرین مرحله توسعه مسجد را ملک فهد بن عبد العزیز سال ۱۴۰۵ق با افزایش مساحت مسجد به ۸۲۰۰۰ متر مربع انجام داد. افزون بر مساحت کف مسجد که ظرفیت ۱۳۷۰۰۰ نمازگزار را دارا شد، پشت بام نیز برای نماز آماده شد، به طوری که در آنجا نیز ۹۰۰۰۰ نفر می‌توانستند اقامه نماز کنند و به این ترتیب تعداد گنجایش نمازگزار در مسجد در طبقه پایین و بالا به ۲۵۷۰۰۰ نفر رسید. در توسعه ملک فهد، مکان‌های متعددی برای وضو ساخته شد و نورافکن‌های فراوانی برای تأمین روشنایی آن بر فراز ستون‌های سنگی نصب گردید. به علاوه، در برخی از صحن‌های مسجد، چترهای خودکاری گذاشته شد که برای جلوگیری از آفتاب، باز و بسته می‌شود. همچنین شش مناره بر مسجد افزوده شد که ارتفاع هر یک از آنها تا ۱۰۴ متر می‌رسد. بدین ترتیب مسجد در حال حاضر ده مناره دارد.

جایگاه و اهمیت مسجد

جایگاه مذهبی و معنوی

نام امامان شیعه بر دیوار مسجد النبی.

این مسجد پس از مسجدالحرام، مقدس‌ترین مسجد مسلمانان به شمار می‌آید و احکام فقهی ویژه‌ای دارد. وجود برخی اماکن در این مسجد و نیز در پیرامون آن، اهمیت مضاعفی به آن بخشیده است. مقبره و خانه پیامبر(ص) در این مسجد و همچنین وجود قبرستان بقیع که مدفن بزرگان صدر اسلام است، از آن جمله است. مسلمانان پیش یا پس از ادای فریضه حج، غالباً به زیارت این مسجد می‌روند و زیارت این مسجد را در کمال معنوی سفر حج خود موثر می‌شمارند. مسجد النبی جایگاه ویژه‌ای نیز نزد شیعیان دارد. برخی از وجوه اهمیت این مسجد نزد شیعیان عبارت است از:

• ماجرای سد الابواب که در آن پیامبر از طرف خداوند مأمور شد همه درهایی که به داخل مسجد باز می‌شد به جز در خانه حضرت علی(ع) را ببندد.
• احتمال دفن حضرت فاطمه(س) درون مسجدالنبی بین قبر و منبر حضرت رسول(ص).
• وجود بقیع در کنار مسجد و مقبره ائمه بقیع در این قبرستان.

جایگاه سیاسی و اجتماعی

مسجد النبی افزون بر جای عبادت مسلمانان صدر اسلام، جایی برای گردهمایی و جماعت بود و در انسجام و اتحاد مسلمانان نقش مهمی را ایفا می‌کرد. در این مسجد تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی انجام گرفت و پیامبر اکرم(ص) از این مسجد، همچون مرکزی برای اداره حکومت و برگزاری جلسات سیاسی، نظامی و اجتماعی استفاده می‌کرد.

آداب و احکام مسجد

مستحب است هنگام ورود به مسجد، کنار در مسجد توقف کرد و اذن دخول را خواند. سپس با پای راست از درِ جبرئیل وارد شد و صد مرتبه ذکر الله اکبر را تکرار کرد. بعد از آن دو رکعت نماز تحیت مسجد را بجا آورد.

همچنین برخی احکام فقهی مسجد النبی عبارتند از:

• مسجد النبی از اماکن تخییر است. مسافر مخیر است که در مسجد النبی نمازش را کامل یا شکسته بخواند.
• ورود جنب، حائض و نُفَساء به مسجد النبی حرام است، اگر چه از یک در وارد و از در دیگر خارج شوند.

اماکن و اجزاء مسجد

حجره و مرقد پیامبر(ص)

نقشه هوایی مسجد النبی.

حجره و مرقد پیامبر در بناهای اولیه خارج از مسجد بود اما بعد به مسجد ملحق شد و دیوار پنج ضلعی گرد آن کشیده شد. گفته‌اند که انتخاب پنج ضلعی از آن روی بود که شبیه کعبه نباشد. در سال ۵۵۷ق، در زیر زمین اطراف مرقد، به دلیل احتمال نفوذ صلیبی‌ها، سُرب ریخته شد تا مانع از دسترسی آنان به قبر پیامبر شود. پس از آن در سال ۶۶۸ق و ۶۹۴ق توسط برخی از سلاطین مقصوره‌های چوبی برای حجره ساخته شد.

خانه و مدفن حضرت فاطمه(س)

خانه حضرت فاطمه(س) دختر رسول خدا(ص)، پشت خانه عایشه بود. درِ خانه فاطمه(س) در انتهای دیواره غربی حجره و مقصوره کنونی پیامبر قرار داشت. امروز از آن خانه اثری نیست و محدوده آن داخل ضریح و حجره پیامبر(ص) قرار دارد. اهل سنت غالبا محل دفن حضرت فاطمه(س) را بقیع می‌دانند؛ اما بنابر بیشتر روایات شیعه، محل دفن، خانه او است که اکنون جزء مسجدالنبی است.علمای شیعه نیز هرچند به گونه یقینی در این باره اظهار نظر نکرده‌اند، اما احتمال قوی داده‌اند که مدفن حضرت فاطمه(س) جایی در مسجدالنبی کنونی است.

درهای مسجد

درهای مسجد النبی از موضوعاتی است که در منابع مکتوب مدینه‌شناسی مبحث مفصلی را به خود اختصاص داده است. از قرن اول هجری تا دوران معاصر، شمار درهای مسجد همواره در حال تغییر بوده است.
مسجد النبی در آغاز سه در داشته است:

1. درِ سمت جنوب مسجد که بعد از تغییر قبله، این در بسته شده و به جای آن دری دیگر در شمال مسجد باز شد.
2. درِ سمت غربی مسجد معروف به «باب عاتکة»، که اکنون به «باب الرحمة» مشهور است. وجه نامگذاری این در به «عاتکه» به این جهت است که این در، رو به روی خانه عاتکه دختر عبدالله بن یزید بن معاویه باز می‌شد. علت نامگذاری به «رحمت» بر پایه حدیثی از رسول خدا(ص) است که شخصی از این در وارد شد و از خداوند طلب نزول باران کرد و پس از هفت روز، به خواسته همان شخص تقاضای قطع باران شد.
3. درِ سمت شرق معروف به باب عثمان، باب النبی و باب جبرئیل است. از آنجا که این در، رو به روی خانه عثمان بن عفان بوده است و پیامبر از این در وارد مسجد می‌شدند و جبرئیل در این مکان در روز جنگ بنی قریظه بر پیامبر نازل شد، این باب نام‌های متعددی پیدا کرده است.

در توسعه‌های مختلف در طول تاریخ، درهایی بر مسجد افزوده و گاه برخی درها مسدود شد. هم اکنون، مسجد حدود ۸۶ در دارد.

ستون‌ها

از دیرباز، ستون‌های مسجد النبی یکی از موضوعات منابع مدینه‌شناسی بوده است. طبق گزارش رسول جعفریان در کتاب آثار اسلامی مکه و مدینه، نزدیک به ۲۱۰۴ ستون در مسجد وجود دارد. می‌توان از ستون حَنّانه، ستون توبه، ستون حَرَس و ستون وفود به‌عنوان مشهورترین ستون‌ها نام برد.

مِنبر پیامبر

پیامبر اکرم(ص)در آغاز، هنگام سخنرانی در مسجد مدینه به درخت خرما تکیه می‌­داد. در سال هفتم یا هشتم هجری منبری برای ایشان ساخته شد. این منبر دو پله و جایی برای نشستن داشت.و روایاتی از پیامبر(ص) در فضیلت آن در منابع ذکر شده است. این منبر بعد از وفات پیامبر(ص) و تا زمان معاویه مورد استفاده بود. معاویه برای کسب اعتبار، قصد داشت این منبر را از مدینه به شام ببرد، اما مردم مدینه مانع شدند. در سال ۶۵۴ق مسجد نبوی آتش گرفت و منبر اصلی سوخت. در سال ۶۶۴ق منبر جدیدی توسط حاکم مصر برای مسجد نبوی فرستاده شد. این منبر در قرن‌های مختلف تعویض می‌شد. تا اینکه در سال ۹۹۸ق منبری توسط سلطان مراد عثمانی فرستاده شد و تا امروز باقی مانده است.

محراب‌ها

در مسجد النبی چند محراب وجود داشته یا دارد که مشهورترین آنها عبارتند از:

• محراب پیامبر؛ پیامبر در مسجد محرابی نداشته، اما بعدها در محلی که پیامبر نماز می‌گزارد، محرابی ساخته شد که نزد مسلمانان قداست دارد احترام و قداست این محراب به همین سبب است. این محراب به احتمال در زمان عمر بن عبدالعزیز ساخته شده است.
• محراب تهجّد؛ مکانی در کنار ستون تهجد بوده است. پیامبر اکرم(ص) برای نماز شب، عبادت و شب زنده‌داری کنار این ستون می‌ایستاد. در قرون بعدی، به یاد و احترام پیامبر(ص)، محرابی در اینجا ساختند که به محراب تهجد شهرت یافت و در دوره آل سعود، آن را برچیدند.
• محراب فاطمه(س)؛ این محراب در جنوب محراب تهجّد، داخل مقصوره، یا خانه حضرت فاطمه(س) قرار دارد که به مسجد ملحق شده است. در روایات از این محراب یاد شده است؛ از جمله امام حسن مجتبی(ع) فرموده است: «مادرم فاطمه را شب جمعه‌ای در محرابش دیدم که تا صبح ایستاد و نام مردان و زنان مؤمن را به زبان آورد و برایشان دعا کرد. گفتم: مادر! چرا برای خود دعا نکردی؟ فرمود: پسرم! اوّل همسایه و سپس اهل خانه.»

گنبد نبوی

در سال ۶۷۸ق نخستین گنبد توسط سلطان قلاوون مملوکی، روی مرقد مطهر بنا شد. در سال ۸۸۷ق سلطان قایتبای گنبد را که در اثر آتش‌سوزی آسیب دیده بود، از نو بنا کرد. همچنین در سال ۱۲۳۳ق در روزگار سلطان محمود عثمانی، گنبد بازسازی شد. در زمان سلطان عبدالحمید عثمانی، رنگ گنبد که تا آن زمان کبود بود به سبز تغییر پیدا کرد‌ و از آن پس، به «قُبة الخضراء» شهرت یافت. طبق سنت، هر از چند سال، رنگی روی رنگ پیشین می‌کشند.

کتاب‌شناسی

آثار درباره مسجد النبی را می‌توان دو دسته دانست، آثاری که به گونه مستقل به معرفی این مسجد پرداخته‌اند و آثاری که ضمن پرداختن به موضوعاتی دیگر مانند شهر مدینه، مباحثی را نیز به مسجدالنبی اختصاص داده‌اند.

• اخبار المدینة نوشته ابن زَباله(م.حدود۲۰۰ق.)، به ظاهر، نخستین کتابی است که در بخش‌هایی به معرفی مسجدالنبی پرداخته است. ابن زباله در این کتاب، گزارش‌هایی را از تاریخ مسجد و ساخت‌و‌ساز آن نقل کرده است. او همچنین مساحت مسجد و شرحی از وضعیت بناها و خانه‌های پیرامونی آن را نوشته است.
• تاریخ المدینة المنورة نوشته ابن شبّه(م ۲۶۲ق). مؤلف در این کتاب به معرفی شهر مدینه در سه دوره حیات پیامبر(ص)، خلیفه دوم و خلیفه سوم پرداخته است. ابن شبه در ذیل مباحث مربوط به شهر مدینه، به معرفی مسجد النبی و آداب مربوط به آن نیز پرداخته است.
• آثار اسلامی مکه و مدینه نوشته رسول جعفریان.
• تاریخ المسجد النبوی الشریف نوشته محمد الیاس عبدالغنی. مؤلف در این کتاب به طور مستقل مسجد النبی را مورد بررسی قرار داده است.