آیه حِفْظْ (حجر: ۹) که خداوند در آن، خود را نازل‌کننده و نگه‌دارنده قرآن می‌خواند. مفسران حفظ و چگونگی قرآن از جانب خداوند را به گونه‌های مختلفی معنا و تفسیر کرده‌اند. برخی «حفظ» را مراقبت از اضافه یا کم شدن کلمات و عبارت‌های قرآن دانسته‌اند. دیگران منظور از حفظ را جلوگیری از نابودی قرآن دانسته‌اند. برخی نیز بر این باورند که منظور از حفظ، محافظت خداوند از حضرت محمد(ص) است.

آیه حفظ
مشخصات آیه
نام آیهآیه حفظ
واقع در سورهحجر
شماره آیه۹
جزء۱۴
اطلاعات محتوایی
مکان نزولمکه
موضوعاعتقادی
دربارهحفاظت و نگهبانی قرآن از تحریف

اکثر متون اسلامی این آیه را به معنای حفاظت الهی از تحریف قرآن در نظر گرفته‌اند. برخی مفسران، تلاش‌ مسلمانان در حفظ قرآن را نشان دهنده عملی شدن این وعده خداوند می‌دانند.‌ از نظر آیت‌الله خویی می‌توان برای اثبات عدم تحریف قرآن به این آیه تکیه کرد؛ زیرا صدور این آیه از سوی خداوند را حتی قائلان به تحریف نیز پذیرفته‌اند و می‌توان به آن استناد نمود.

متن و ترجمه آیه حفظ

﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ۝٩ [حجر:9] ﴿بی‌تردید ما این قرآن را به تدریج نازل کرده‌ایم و قطعا نگهبان آن خواهیم بود ۝٩



سوره حجر: آیه ۹

محتوا

آیه نهم سوره حجر معروف به «آیه حفظ» است. به عقیده مفسران شیعه و سنی این آیه یکی از مهم‌ترین دلیل‌ها برای عدم تحریف قرآن بوده و منظور از کلمه «ذکر» قرآن است.[۱] طبق آیه، خداوند قرآن را از تحریف و شبهات حفظ کرده و به عقیده مفسران به همین دلیل این آیه به «آیه حفظ» شهرت یافته است.[۲] به گفته برخی از مفسران از جمله علامه طباطبایی و زمخشری، حفاظت از قرآن توسط خداوند مربوط به همه زمان‌ها بوده و تا روز قیامت ادامه خواهد داشت.[۳]

طبرسی معتقد است از این آیه نتیجه گرفته می‌شود که قرآن حادث است. زیرا چیزی که نازل شده جز حادث نمی‌تواند باشد.[۴]

منظور از حفظ

مفسران مراد از حفاظت خداوند از قرآن را به چند صورت بیان کرده‌اند:

  1. برخی مراد از حفظ را مراقبت از اضافه نشدن کلمات و عبارت‌های اضافی به قرآن و همچنین مواظبت در برابر نقص و کم شدن عبارتی از قرآن دانسته‌اند.[۵]
  2. به گفته گروهی از مفسران منظور از حفظ قرآن جلوگیری از فناپذیری و نابودی است.[۶]
  3. برخی نیز منظور از حفاظت را حفظ قرآن از منطق‌های گمراه کننده دانسته‌اند.[۷]
  4. برخی نیز با تکیه بر اینکه مرجع ضمیر «له» به پیامبر باز می‌گردد، بر این باورند که منظور از حفظ، محافظت از حضرت محمد(ص) است.[۸] علامه طباطبایی و آیت‌الله مکارم شیرازی با این نظر مخالف بوده و معتقدند محتوای آیات قبل از آیه حفظ، با این نظریه همخوانی ندارد.[۹]
  5. ابن عربی در تفسیر آیه ۴۲ سوره فصلت (لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ) محفوظ بودن قرآن از آمیخته شدن به باطل را از دوجهت دانسته یکی از جهت آمدن کتابی از سوی خداوند که از نظر حقانیت و راستی و درستی برتر از قرآن باشد و دیگر از جهت تصرفات و تغییرات از سوی انسان‌ها که هیچ کدامش ممکن نیست زیرا قرآن در لوح محفوظ است و از هر تصرف و آسیبی مصون و محفوظ است. وی آیه ۹ سوره حجر را دلیل بر این ادعا دانسته است. [۱۰]

مسئله تحریف

اکثر متون اسلامی این آیه را به معنای حفاظت الهی از تحریف قرآن در نظر گرفته‌اند. بر اساس این دیدگاه، از نظر ادبی این آیه به صورت جمله اسمیه و با اِنّ و همراه با ضمیر منفصل «نحن» و لام تأكید در(لَحَافِظُونَ) بیان شده است تا تأكید كند که خودِ خداوند حافظ قرآن از تحریف است.[۱۱] به گفتۀ محمدآصف محسنی، پيامبر(ص) نسبت به سرنوشت قرآن کریم نگران بود و خداوند براى تَسلّى خاطر او وعده داد كه قرآن را حفظ می‌كند.[۱۲] با این حال اشکالاتی به دلالت این آیه بر عدم تحریف قرآن وارد شده است:

  • ایراد: برخی معتقدند، اگر واقعاً خداوند وعده عدم تحریف داده بود، نیازی نبود تا مسلمانان به ویژه صحابه پیامبر(ص) تلاشی برای جمع‌آوری مصحف و حفظ آن انجام دهند.
    • پاسخ: فخر رازی معتقد است، خودِ همین تلاش‌های مسلمانان در حفظ قرآن نشان می‌دهد که خداوند به دنبال حفظ قرآن بوده و از این طریق به وعده‌اش عمل نموده است.‌[۱۳]
  • ایراد: برخی، استناد به این آیه برای اثبات عدم تحریف را «دور» دانسته‌اند؛ زیرا اگر بخواهیم با این آیه به عدم تحریف قرآن استدلال کنیم، بایستی از قبل مطمئن باشیم که خود همین آیه بر اساس تحریف به قرآن اضافه نشده باشد.
    • پاسخ: آیت‌الله خویی چنین پاسخ می‌دهند که، مسئله تحریف به طور تاریخی به آیات مشخصی اشاره دارد و درباره این آیه کسی ادعای تحریف یا اضافه شدن ندارد. بنا بر این این اشکال وارد نیست.[۱۴]

پانویس

  1. طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ق، ج۱۲، ص۱۴۶؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن الکریم، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۴۵۳؛ طوسی، التبیان، بیروت، ج۶، ص۳۲۰.
  2. خویی، البیان فی تفسیر قرآن، ۱۴۳۰ق، ص۲۰۸؛ البیضاوی، تفسیر بیضاوی، ۱۴۱۸ق، ج۳، ۲۰۷.
  3. طباطبایی، المیران، ۱۳۷۴ق، ج۱۲، ص۱۴۶؛ زحیلی، تفسیر الوسیط، ۱۴۲۲ق، ص۲۱۴؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۲۷.
  4. طبرسی، مجمع البیان، نشر فرهانی، ج۱۳، ص۱۷۲.
  5. طبرسی، مجمع البیان، نشر فراهانی، ج۱۳، ص۱۷۰و ۱۷۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ق، ج۱۱، ص۱۷ و ۱۸؛ ۱۴۲۳ق، ج۱۹، ص۱۶۹.
  6. طبرسی، مجمع البیان، نشر فراهانی، ج۱۳، ص۱۷۰و ۱۷۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ق، ج۱۱، ص۱۷ و ۱۸؛ فخر رازی، تقسیر کبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۹، ص۱۲۳ و ۱۲۴.
  7. طبرسی، مجمع البیان، نشر فراهانی، ج۱۳، ص۱۷۰و ۱۷۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ق، ج۱۱، ص۱۷ و ۱۸؛ ۱۴۲۳ق، ج۱۹، ص۱۶۹.
  8. طبرسی، مجمع البیان، نشر فراهانی، ج۱۳، ص۱۷۰و ۱۷۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ق، ج۱۱، ص۱۷ و ۱۸؛ ۱۴۲۳ق، ج۱۹، ص۱۶۹.
  9. طباطبایی، المیران، ۱۳۷۴ق، ج۱۲، ص۱۴۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۱، ص۱۷و ۱۸.
  10. ابن عربی، تفسیر ابن عربی،۱۴۲۲ق، ج۲، ص۲۱۳.
  11. جوان‌آراسته، درسنامه علوم قرآنى، ۱۳۹۷ش، ص۱۰.
  12. محسنی، خصائص خاتم النبیین، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۸.
  13. فخر رازی، تفسیر الرازی، ۱۴۲۳ق، ج۱۹، ص۱۶۹.
  14. خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، ص۲۰۷

منابع

  • ابن عربی، تفسیر ابن عربی، تحقیق و تصحیح:عبد الوارث محمد علي، لبنان، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
  • بیضاوی، عبدالله عمر، تفسیر بیضاوی(أنوارالتنزیل وأسرارالتأویل)، بیروت، دارالإحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
  • جوان‌آراسته، حسین، درسنامه علوم قرآنی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۷ش.
  • خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر قرآن، قم، موسسه احیای آثار آیت الله خویی، ۱۴۳۰ق.
  • زحیلی، وهبه، التفسیر الوسیط، دمشق، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
  • زمخشری، محمد بن عمر، الکشاف، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
  • طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر قرآن، ترجمه محمد باقر موسوی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ترجمه نوری همدانی، تهران، نشر فرهانی، چاپ اول، بی‌تا.
  • طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر قرآن، بیروت،‌ دار الإحیاء تراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
  • فخر رازی، محمد بن عمر، التفسير الکبير (تفسیر الرازی)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۳ق.
  • محسنی، محمدآصف، خصايص خاتم النبيين( ص)، کابل، مرکز حفظ و نشر آثار آیت‌الله محسنی، ۱۳۹۶ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.

پیوند به بیرون

دلالت آیه نهم سوره حجر بر تحریف ناپذیری قرآن کریم، زهرا کلباسی، امیر احمدنژاد، مجله قیم، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.