آیه ۱۴۳ سوره اعراف، به داستان حضور موسی(ع) در کوه طور می‌پردازد که موسی(ع) در میقات، تقاضای رؤیت خداوند را مطرح ساخته و خداوند پاسخ داد که هرگز مرا نخواهی دید مگر این‌که کوه پس از تجلی بر سر جای خود باقی بماند. موسی پس از تجلی مدهوش شد و پس از برگشت به حالت عادی از خواسته خود توبه کرد.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | اعراف |
| شماره آیه | ۱۴۳ |
| جزء | ۹ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | درخواست رؤیت خداوند از سوی موسی(ع) در میقات و پاسخ خداوند با تجلی بر کوه و متلاشی شدن آن. |
| آیات مرتبط | آیه ۵۵ سوره بقره، آیه ۵۶ سوره بقره، آیه ۱۵۳ سوره نساء، آیه ۱۵۵ سوره اعراف، آیه ۱۰۳ سوره انعام |
از نظر کلامی، مسئله رؤیت خدا، علت توبه موسی(ع) و نیز منافات آن با مقام عصمت پیامبران از مباحث محوری در این آیه است. گروهی از اهل سنت برای امکان دیده‌شدن خداوند به همین آیه استناد کرده‌اند، ولی عالمان شیعه بر اساس چهار فراز از این آیه ناممکن بودن رؤیت بصری را اثبات کرده‌اند. برخی از مفسران نیز تقاضای دیدن خداوند را به نمایندگی از بنی‌اسرائیل دانسته‌اند. علامه طباطبایی منظور موسی را مشاهده باطنی دانسته که در آخرت محقق خواهد شد. بر همین اساس مفسران توبه موسی را نه از گناه که شائبه درخواست نامناسب توصیف کرده‌اند.
جایگاه آیه
آیه ۱۴۳ سوره اعراف روایت‌گر گوشه‌ای از زندگی حضرت موسی و حضور او در کوه طور است. موسی در این دیدار از خداوند تقاضا می‌کند که خود را به موسی بنمایاند تا موسی او را ببیند. پاسخ خداوند به موسی با عبارت لن ترانی در ادبیات دینی مشهور است. این آیه زمینه‌ساز برداشت‌های مختلف و اختلاف درباره مسئله امکان دیدن خداوند با چشم شده است.
وَلَمَّا جَاءَ مُوسَیٰ لِمِیقَاتِنَا وَکلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیک ۚ قَالَ لَنْ تَرَانِی وَلٰکنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی ۚ فَلَمَّا تَجَلَّیٰ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکا وَخَرَّ مُوسَیٰ صَعِقًا ۚ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَک تُبْتُ إِلَیک وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ
و چون موسی به میعاد ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت، عرض کرد: «پروردگارا، خود را به من بنمای تا بر تو بنگرم.» فرمود: «هرگز مرا نخواهی دید، لیکن به کوه بنگر؛ پس اگر بر جای خود قرار گرفت به زودی مرا خواهی دید. «پس چون پروردگارش به کوه جلوه نمود، آن را ریز ریز ساخت، و موسی بیهوش بر زمین افتاد، و چون به خود آمد، گفت: «تو منزهی! به درگاهت توبه کردم و من نخستین مؤمنانم.» (سوره اعراف، آیه۹۶)
مسئله دیدن ظاهری خداوند
تقاضای دیدار خداوند از سوی موسی و پاسخ «لن ترانی» به او زمینه‌ساز گفت‌وگو درباره مسئله امکان دیدن ظاهری خدا شده است. محققان بر این باورند که از میانه قرن سوم، گروهی از عالمان اهل‌سنت با تمسک به این آیه سعی در اثبات امکان رؤیت بصری خداوند داشته که در میان ایشان می‌توان به دینوری (درگذشته ۲۷۶ق)، ابوالحسن اشعری (در گذشته۳۴۱ق)، باقلانی (در گذشته ۴۰۳ق) و عبدالقادر بغدادی (درگذشته ۴۲۹ق) یاد کرد.[۱] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، مورخ و مفسر قرن پنجم و ششم نیز آیه محل بحث را قوی‌ترین دلیل نقلی بر امکان رؤیت خدا دانسته است.[۲]
پاسخ خداوند در آیه ۱۴۳ اعراف به تقاضای موسی یکی از مهم‌ترین دستمایه‌های مخالفان رؤیت خداوند، خصوصاً متکلمان امامیه است. به عنوان نمونه سیدمرتضی، فقیه و متکلم شیعه، در نفی امکان رؤیت خدا در چهار مرحله به این آیه استدلال کرده و پاسخ منتقدان را نیز داده است.[۳] برخی از مفسران، بر این باورند که واژه «لَن» در این آیه که به معنای نفی ابد است و نیز بیان نفی رؤیت بدون هیچ قید و شرطی در آیه، بر این مسئله دلالت دارد که دیدن خداوند به هیچ وجه، نه در این جهان و نه در جهان دیگر، ممکن نیست.[۴] هم‌چنین در منابع شیعی روایات بسیاری ذیل این آیه نقل شده است. نظیر آن‌چه امام صادق(ع) از این آیه برای نفی تعلق رؤیت بصری به خداوند استفاده نموده است.[۵] چرایی درخواست رؤیت خداوند از سوی موسی(ع) نیز از سؤالاتی است که مأمون عباسی از امام رضا(ع) داشته است.[۶]
استدلال به آیه
به بیان برخی آیه ۱۴۳ سوره اعراف از چند جهت ناظر به نفی رؤیت بصری خداوند است؛ نخست جواب خداوند با عبارت «لن ترانی» که ساختاری است برای نفی ابدی. دیگری عبارت «فان استقر مکانه فسوف ترانی» است که امکان رؤیت را وابسته به یک امر محال کرده است. بنابر توضیح ناصر مکارم شیرازی، فقیه و مفسر شیعه، این تعبیر، کنایه از محال بودن رؤیت خداست و نظیر آیه ۴۰ سوره اعراف است که خداوند بهشت رفتن کافران را به رد شدن شتر از سوراخ سوزن، تعلیق کرده است.[۷] هم‌چنین تنزیه موسی(ع) از رؤیت با عبارت «سبحانک» و نیز توبه او از تقاضای رؤیت با جمله «تُبتُ الیک» جزو فرازهایی است که برای عدم امکان رؤیت به آن استناد شده است.[۸]
چرا موسی تقاضای رؤیت کرد؟
این پرسش که چرا پیامبری همچون موسی(ع)، تقاضای رؤیت خداوند را دارد در حالی که محال بودن آن را می‌داند؟ مورد توجه مفسران قرار گرفته است.[۹]
از نظر ناصر مکارم شیرازی، روشن‌ترین جواب این است که موسی(ع) این تقاضا را از زبان قوم خود (بنی‌اسرائیل) و به نمایندگی از آنان مطرح کرده است.[۱۰] وی برای اثبات این سخن به آیه ۱۵۳ سوره نساء و نیز به پرسش موسی(ع) در آیه ۱۵۵ سوره اعراف استناد کرده و روایتی در تفسیر نور الثقلین[۱۱] را نیز شاهد گرفته است.[۱۲] فضل بن حسن طبرسی، مفسر شیعه قرن ششم، به درخواست دیدن نشانه‌های آخرت از سوی موسی(ع) اشاره داشته و منظور وی را رسیدن به معرفت کامل بنی‌اسرائیل به وجود خدا می‌داند؛ نظیر درخواست ابراهیم(ع) برای زنده کردن مردگان در آیه ۲۶۰ بقره.[۱۳]
دیدن خدا با چشم باطن
علامه طباطبایی بر این باور است که مسئله رؤیت خدا در آیه ۱۴۳ اعراف و برخی دیگر از آیات مشابه (نظیر آیه ۲۳ سوره قیامت، آیه ۱۱ سوره نجم، آیه ۵ سوره عنکبوت، آیه ۵۴ سوره سجده) به معنای رؤیت با حواس ظاهری نبوده بلکه به معنای قطعی‌ترین و روشن‌ترین مراحل علم است که از آن با عنوان علم ضروری یاد می‌کند.[۱۴] بنابر این تقاضای موسی(ع) برای خودش بوده و منظور وی، شهود خداوند با چشم باطن است.[۱۵]
طباطبایی، با توجه به اثبات رؤیت باطنی خدا در چندین آیه از قرآن در روز قیامت، بر این باور است که جمله «لن ترانی» تنها ناظر به دنیا است.[۱۶] هم‌چنین از نظر طباطبایی، عبارت «به کوه بنگر اگر در جای خود باقی ماند مرا خواهی دید» که در آیه آمده، نشان می‌دهد که تجلی خداوند و رؤیت او محال دانسته نشده است، بلکه موسی(ع) قابلیت این تجلی را ندارد.[۱۷] ناصر مکارم شیرازی، این تفسیر را بر خلاف ظاهر آیه و مستلزم ارتکاب مجاز دانسته و آن را با برخی از روایات این باب ناسازگار می‌داند.[۱۸]
مسئله توبه موسی(ع)
درباره توبه موسی پس از مطرح کردن تقاضای رؤیت الهی، مکارم شیرازی بر این باور است که این توبه هم می‌تواند به نمایندگی از بنی‌اسرائیل باشد که تقاضای دیدن خدا را داشتند و هم این که می‌توان گفت، لازم بود تا موسی(ع) پس از پایان مأموریت خویش، به حالت نخست بازگشته و ایمان خویش را ابراز دارد تا سوء‌تفاهمی برای کسی رخ ندهد.[۱۹] چنان‌که طباطبایی نیز معتقد است، لازم نیست همیشه توبه از معصیت برخاسته باشد، بلکه توبه به معنای بازگشت به سوی خدا است که می‌تواند حتی در مصادیق جزئی که شائبه دوری از خدا در آن است نیز صورت پذیرد.[۲۰]
تأویل عرفانی از آیه
عارفان مسلمان توجه ویژه‌ای به این آیه ۱۴۳ سوره اعراف داشته و تأویلات، رموز و اشارات بسیاری را از آن استفاده کرده‌اند.[۲۱] به عنوان نمونه انهدام کوه و مدهوشی موسی(ع) به واسطه تجلی قهر و عظمت خداوند، به مقام فنای هر دو تعبیر شده است. با این تفاوت که کوه، دیگر باقی نماند ولی موسی(ع) به مقام بقای بعد الفناء دست یافت که مرتبه‌ای بالاتر از مقام فنا در نزد عارفان است.[۲۲]
ابوسلیمان دارانی (درگذشته ۲۱۵ق) از مشایخ عرفانی اواخر سده دوم، مطلوب اهل معرفت را همان مطلوب موسی(ع) در دیدن خداوند دانسته[۲۳] و امام خمینی، بر این باور است که منظور از «کوه»، همان انانیت[یادداشت ۱] موسی(ع) است که تا به یاری خداوند، در هم کوبیده نشود، حال فنا برای وی دست نخواهد داد.[۲۴]
جلوه آیه در شعر پارسی
به باور محققان، از میان وقایع مختلف زندگی موسی(ع)، حادثه میقات و ماجرای «ارنی» و پاسخ «لن ترانی» بیش از وقایع دیگر مورد توجه شاعران پارسی‌گوی قرار گرفته است.[۲۵] به گفته آنان، مواردی چون «ترک هستی خود، برای طلب دیدار حق»، «امید، حسرت، ادب و شوق دیدار حق»، «مقایسه موسی(ع) با نبی اکرم(ص) در دیدار حق» رامی‌توان از پر تکرارترین مضامین اشعار فارسی در این زمینه دانست.[۲۶]
به عنوان نمونه سنایی غزنوی شاعر و عارف شیعه قرن پنجم، اینگونه می‌سراید:[۲۷]
پانویس
- ↑ توکلی، «نقد و بررسی دیدگاه سیدمرتضی دربارهٔ تاویل آیه رب ارنی انظر الیک»]، ص۱۹۶.
- ↑ شهرستانی، نهایه الاقدام، ۱۴۲۵ق، ص۲۰۶–۲۰۷.
- ↑ سید مرتضی، تنزیه الأنبیاء، ۱۹۹۸م، ج۲، ص۲۱۵–۲۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۶۰.
- ↑ خزاز رازی، کفایة الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۶۱–۲۶۲.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۸ش، ص۱۲۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۵۷.
- ↑ رضوانی، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۴ش، ص۲۱۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۵۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۵۶.
- ↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۶۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۵۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، بی‌تا، ج۴، ص۷۳۱.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۳۸.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۳۸.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۴۲.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۴۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۵۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۶۰.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۴۳.
- ↑ نگاه کنید به حسینی اسحاق‌نیا، «شرح واقعه «لن ترانی» در اندیشه عرفا»، ص۱۵–۴۲.
- ↑ حسینی اسحاق‌نیا، «شرح واقعه «لن ترانی» در اندیشه عرفا»، ص۳۵.
- ↑ ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، بی‌تا، ص۱۲۰.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاه، ۱۳۷۰ش، ص۲۵۳ و تفسیر سوره حمد، ۱۳۷۵ش، ص۳۱.
- ↑ محمدنژاد، «تحلیل موضوعی کاربرد «ارنی» و «لن ترانی» در شعر شاعران پارسی گوی با تأکید بر اشعار عرفانی»، ص۸.
- ↑ محمدنژاد، «تحلیل موضوعی کاربرد «ارنی» و «لن ترانی» در شعر شاعران پارسی گوی با تأکید بر اشعار عرفانی»، ص۱–۲۵.
- ↑ سنایی غزنوی، دیوان حکیم سنایی غزنوی، ۱۳۹۱ش، ص۴۴۶.
یادداشت
- ↑ به معنای خودمحوری و همه چیز را از خود پنداشتن.
منابع
- ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، قاهره دار ام القراء للطباعة والنشر، بی تا.
- امام خمینی، سید روح‌الله، آداب الصلاه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۰ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۵ش.
- توکلی، محمدهادی، نقد و بررسی دیدگاه سیدمرتضی دربارهٔ تاویل آیه «رب ارنی انظر الیک»، معرفت کلامی، ش۲۶، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش.
- حسینی اسحاق‌نیا، سید رضا، شرح واقعه «لن ترانی» در اندیشه عرفا، پژوهشنامه عرفان، ش۴، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، نشر اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
- رضوانی، علی‌اصغر، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۴ش.
- سنایی غزنوی، مجدود بن آدم، دیوان حکیم سنایی غزنوی، بتصحیح پرویز بابایی، محمدحسن فروزانفر، تهران، نگاه، ۱۳۹۱ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، تنزیه الأنبیاء، قم، الشریف الرضی. ۱۲۵۰ق.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، نهایه الاقدام فی علم الکلام، تحقیق احمد فرید مزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۸ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، بی‌تا.
- عبودیت، عبدالرسول، هستی‌شناسی، قم، مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۰ش.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، مکتبه الانشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- محمدنژاد، یوسف، تحلیل موضوعی کاربرد «ارنی» و «لن ترانی» در شعر شاعران پارسی گوی با تأکید بر اشعار عرفانی، کهن نامه ادب پارسی، ش۱، بهار و تابستان ۱۳۹۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چ۱، ۱۳۷۴ش.
- نویسندگان، رقص کوه، تهران، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس، ۱۳۹۳ش.