آیه ۱۶۹ سوره آل‌عمران به ادامه زندگی شهیدان و بهره‌مندی آنها از نعمت‌های ویژه خداوند در برزخ اشاره دارد. بر اساس شأن نزول آیه، مصداق آن شهدای جنگ اُحُد است اما با توجه به مضمون عامش، آن را شامل همهٔ شهدا می‌دانند، برخی نیز معتقدند این آیه، هر کسی که در راه خدا کشته شود را در بر می‌گیرد، گرچه احکام شهید بر او جاری نگردد.
به گفته مفسران همه انسان‌ها برزخ را درک می‌کنند اما از آنجا که شهیدان در آنجا زندگی ویژه‌ای دارند، در این آیه تنها نام آنها برده شده است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره آل‌عمران |
| شماره آیه | ۱۶۹ |
| جزء | ۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | پس از جنگ اُحد |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | مرده ندانستن کُشتگان راه خدا |
| آیات مرتبط | آیه ۱۵۴ سوره بقره، آیه ۱۶۸ و ۱۷۰ سوره آل‌عمران. |
معرفی و جایگاه
آیه ۱۶۹ سوره آل‌عمران از آیات مدنی قرآن است[۱] و نزول آن را پس از جنگ اُحُد دانسته‌اند.[۲] در آیه قبل به سرزنش منافقان نسبت به شهدای جنگ احد اشاره شده است، در این آیه آمده است: گمان نکنید کسانی که در راه خدا کشته می‌شوند دیگر زنده نیستند، بلکه آنها در جهانی دیگر به زندگی خود ادامه داده و از نعمت‌های خداوند بهره می‌برند.[۳]
در کتاب احتجاج طبرسی نقل شده که حضرت زینب(س) در خطبه‌ای که در مجلس یزید خواند، این آیه را درباره شهدای کربلا تلاوت نمود.[۴]
آیه «و لا تَحسَبَنّ الَّذینَ قُتِلوا...» بر قسمت داخلیِ ضریح حرم حضرت عباس (نصب سال ۱۳۹۵ش) حک شده است[۵] از این آیه در مجالس[۶] و پیام‌های مربوط به شهدا[۷] نیز استفاده می‌گردد.
«وَ لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا ۚ بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ»
[ای پیامبر!] هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مرده‌اند! بلکه آنان زنده‌اند، و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.[۸]
مراد از کشتگان راه خدا
امام خمینی در تجلیل از مقام شهیدان:
در این آیه کریمه بحث در زندگى پس از حیات دنیا نیست که در آن عالم همه مخلوقات داراى نفس انسانى به اختلاف مراتب از زندگى حیوانى و مادون حیوانى تا زندگى انسانى و مافوق آن زنده هستند، بلکه شرف بزرگ شهدای در راه حق، حیات عندالرب و ورود در ضیافت‌الله است. این حیات و این ضیافت را با قلم‌هاى شکسته‌اى مثل قلم من نمى‌توان توصیف و تحلیل کرد.[۹]
برخی مفسران معتقدند منظور از کشتگان راه خدا، شهدای احد هستند، عده‌ای دیگر مصداق آن را شهدای بَدْر و بعضی نیز شهدای حادثه بِئر مَعونه می‌دانند.[۱۰] تفسیر نمونه بر اساس شأن نزول آیه، آن را درباره شهدای اُحُد دانسته، ولی با توجه به مضمون عام آن و نیز حدیثی از امام باقر(ع)[۱۱] آیه را شامل همهٔ شهدا می‌داند.[۱۲] در تفسیر قمی حدیثی درباره این آیه و آیه بعدی (فَرِحینَ بِما آتاهُم الله مِن فَضلِه) از امام صادق(ع) نقل شده است، که حضرت شیعیان را از مصادیق این آیه معرفی کرده است که وقتی وارد بهشت شده و با کرامت الهی روبه‌رو می‌شوند، برادران ایمانی خود را بشارت می‌دهند.[۱۳]
سید عبدالحسین طیب (درگذشت: ۱۳۷۰ش) از مفسران شیعه نیز معتقد است، آیه هر کسی که در راه خدا کشته شود را شامل می‌شود اگر چه احکام شهید بر او جاری نگردد مانند ائمه، اصحاب آنها، علما و مؤمنانی که برای دین کشته شدند؛ زیرا در ایه از عبارت «مقتول فِی سَبِیلِ اللَّهِ» (کشتهٔ راه خدا) استفاده شده است.[۱۴] امام خمینی در پیامی، این آیه را برای شهدای جنگ ایران و عراق به کار برده و گفته است: اگر نبود براى شهدای در راه خداوند مگر این آیه، در معرفى مقام بلندپایه شهدا، کافى بود.[۱۵]
زندگی شهید پس از مرگ
از آیه «و لا تَحسَبَنّ الَّذینَ قُتِلوا...» برای اثبات عالم برزخ استفاده شده است[۱۶] منظور از حیاتی که در آیه برای شهیدان آمده را همان زندگی برزخی می‌دانند، نه زندگی مادی و نه بهشتی که در جهان آخرت است.[۱۷] البته زندگی برزخی اختصاص به شهیدان ندارد؛ ولی از آنجا که حیات شهیدان، ویژه و آمیخته با انواع نعمت‌های معنوی است، در آیه تنها از آنها نام برده شده است.[۱۸]
برخی بر اساس این آیه، كه شهيدان را دارای حیات شمرده، توسل بر آنها و اولیای دین را جایز شمرده‌اند.[۱۹]
پانویس
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۲، ۶۹۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۶۸.
- ↑ فیض الاسلام، ترجمه و تفسیر قرآن، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۴۸ و ۱۴۹.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۹.
- ↑ «اولین کتیبه ضریح حضرت عباس(ع)»، شبکه جهانی الکفیل.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «يادواره شهدای اطلاعات فارس»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۸، ص۳۲۵.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۱۶۹، ترجمه مکارم شیرازی.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۸، ص۳۲۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۸۸۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۸۸۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۶۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۲۷.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۴۲۵.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۸، ص۳۲۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۷۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۷۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۷۰.
- ↑ قرائتی، محسن، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۱۹۵ و ج۵، ص۱۹۴.
منابع
- «اولین کتیبه ضریح حضرت عباس(ع)»، شبکه جهانی الکفیل، تاریخ انتشار: ۳۰ مارس ۲۰۱۶م، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۲ش.
- خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۸۹ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، تصحیح: خرسان، محمد باقر، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی، محمد جواد، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- فیض الاسلام، سید علی‌نقی، ترجمه و تفسیر قرآن، تهران، انتشارات فقیه، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح: موسوی جزائری، سیدطیب، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- «يادواره شهدای اطلاعات فارس»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: ۲۱ دی ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۲ش.