إيّاك‌َ نَعبُدُ وَ إِيّاك‌َ نَستَعِين‌ُ به‌معنای فقط تو را عبادت می‌کنیم و فقط از تو کمک می‌جوییم؛ آیه ۵ سوره حمد است. این آیه به‌واسطه تکرار آن در برخی دعاها و نمازهای مستحبی، مهم انگاشته شده است. در روایتی آمده است که وقتی امام صادق(ع) در قرائت سوره حمد در نماز به این آیه رسید آنقدر آن را تکرار کرد تا از هوش رفت. مفسّران با ریشه‌یابی معانی برخی کلمات، علل تکرار و جابه‌جایی آنها، نکات و پیام‌های متفاوتی را از این آیه برداشت کرده‌اند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | حمد |
| شماره آیه | ۵ |
| جزء | ۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | نیایش |
معرفی و جایگاه
«إِیاکَ نَعبُدُ وَ إِیاکَ نَستَعِین‌ُ؛ تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم»، آیه ۵ سوره حمد است.[۱] در این آیه انسان، خداوند را خطاب قرار داده و به او می‌گوید که تنها او را پرستش می‌کنند و تنها از او کمک می‌خواهند.[۲]
در برخی منابع حدیثی نقل شده است که روزی امام صادق(ع) در نماز خود آیه‌ای از قرآن را آنقدر تکرار کرد تا غش کرد، وقتی از آن حال خارج شد و از علت این امر از ایشان سوال شد فرمود: لازَال اُکَرِّرُها حتّی سَمِعتُ مِن قَآئِلُها (به‌فارسی: آنقدر آن را تکرار کردم تا آن‌را از گوینده‌اش شنیدم).[۳] قاضی سعید قمی با توجه به شواهد و قرائنی، گفته است آیه مورد تلاوت امام صادق(ع) «ایاک نعبد و ایاک نستعین» بوده است.[۴] برخی محققان این روایات را فاقد سند و اعتبار دانسته‌اند.[۵]
در برخی از دعاها و نمازهای مستحبی، به گفتن مکرّر این آیه برای رفع حاجت‌ها و برطرف شدن گرفتاری‌ها اشاره شده که نشان از اهمیت آن دارد.[۶] نماز امام زمان از جمله آنهاست.[۷] در روایتی آمده در برخی غزوات وقتی کار بر پیامبر(ص) سخت می‌شد، با گفتنِ ذکر «یا مالک یوم الدین، ایاک نعبد و ایاک نستعین»، ملائکه به کمک او برخاسته، بر کفار پیروز می‌شد.[۸]
توحید عبادی و افعالی در آیه
مفسران شیعه گفته‌اند که عبارت «ایاک نعبد» در این آیه به توحید در عبادت و عبارت «ایاک نستعین» به توحید در افعال از مراتب توحید اشاره دارد.[۹] این آموزه‌ها با استفاده از صنایع ادبی در این آیه بیان شده است؛
استفاده از صنایع ادبی در بیان توحید
یکی از این صنایع ادبی صنعت التفات از غایب به مخاطب است. در سوره حمد آیات پیش از آیه ایاک نعبد به صورت سوم شخص بیان شده‌اند ولی از این آیه به بعد فضای تخاطب برای آیات انتخاب شده است. طباطبایی فیلسوف و مفسر قرآن کریم، این جابه‌جایی سیاق‌ها را اشاره به این نکته می‌داند که انسان در حال عبادت نباید غایب و غافل باشد و نباید عبادتش تنها صورت عبادت و جسدی بیروح را داشته باشد بلکه در حال عبادت باید خداوند را حاضر در برابر خود ببیند.[۱۰] جوادی آملی فقیه و مفسّر می‌گوید انسان تا قبل از این آیه خدایی را که برای او ناآشنا و غایب بوده، با صفاتی چون رب العالمین، الرحمن، الرحیم، مالک یوم الدین شناخته و خود را در محضر او می‌بیند سپس لیاقت تخاطب می‌یابد.[۱۱]
در صنعت ادبی دیگر مفعول با عبارت «ایاک» بر فعل «نعبد» و «نستعین» مقدم شده است، در حالی که می‌توانست به صورت «نعبدک و نستعینک» به کار رود. بیشتر محققان مقدم شدن مفعول بر فعل و فاعل در این آیه را نشانه انحصار و اختصاص عبادت و استعانت به خدا دانسته‌اند.[۱۲] یعنی ما «فقط» تو را می‌پرستیم و «فقط» از تو کمک می‌جوییم.[۱۳] در همین راستا کلمه «ایاک» تکرار شده است و به‌گفته جوادی آملی این تکرار برای آن است که حصر را هم در عبادت و هم در استعانت برساند و بگوید همه عبادات به تنهایی منحصر در خداست و جمیع استعانت‌ها به تنهایی از خداست.[۱۴]
توحید افعالی و توسل
به‌گفته جوادی آملی این آیه دلالت بر بطلان جبر و تفویض دارد؛ زیرا هنگامی که می‌گوییم: «ایاک نَعْبُدُ»(تنها تو را می‌پرستیم)، پس دارای اختیار هستیم، نه مجبور. و چون می‌گوییم: «ایاک نَسْتَعِینُ» (تنها از تو یاری می‌جوییم)، پس نیاز به او داریم و امور به ما تفویض نشده است.[۱۵] چنان‌که بر اساس روایتی امام صادق(ع) به این آیه استناد و برای عدم واگذاری امور به دست بندگان استدلال کرده است.[۱۶]
بر همین اساس عالمان شیعه درخواست کمک از خداوند و عبادت او را که در این آیه فقط در خداوند منحصر شده است، با مفاهیمی چون توسل و درخواست از دیگران منافی ندانسته[۱۷] و گفته‌اند: با وجود آیاتی چون:«استعینوا بالصبر والصلاه» یعنی از صبر و نماز کمک بجویید، [۱۸] «وابتغوا الیه الوسیله» یعنی وسیله‌ای برای تقرب به خدا بجویید، [۱۹] درمیابیم منظور خدا از استعانت نجستن از غیر خدا استعانتی همراه با عقیده به «استقلال در سببیت» است.[۲۰]
امام رضا(ع) در تفسیر این آیه می‌فرماید: «إیاک نعبد»، ابراز رغبت و تقرب جستن عبد به‌سوی خداوند و اظهار اخلاص در عمل برای اوست و نه غیر او، و «إیاک نستعین»، درخواست توفیق و عبادت زیاد از خدا و درخواست ادامه نعمت‌های داده شده و یاری خداوند است.[۲۱]
استفاده از ضمیر جمع
استفاده از صیغه جمع به جای مفرد در «نعبد» و «نستعین» را علامه طباطبایی نشانه پرهیز از انانیت[۲۲] و مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه، اصل و اساس عبادت‌ها بر پايه جمع و جماعت بودن آن[۲۳] و قرائتی آن‌را اشاره به نماز جماعت دانسته است.[۲۴] برخی محققان نیز گفته‌اند راز جمع بودن فعل عبادت در این آیه این است که عبادت نوع بشر ناقص است و نمی‌تواند عبادت حقیقی که شایسته خداوند است را محقّق کند ازاین‌رو عبادت بشر با عبادت اولیای الهی جمع بسته شده تا این نواقص را برطرف کند. آنها گفته‌اند در حقیقت تحقّق عبادت حقیقی، در گرو جمع بستن عبادت ما با عبادت اولیای الهی برای خداوند محقق می‌شود.[۲۵]
پانویس
- ↑ «محتوای سوره حمد»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ «محتوای سوره حمد»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ قاضی سعید قمی، اسرار العبادات و حقیقه الصلاه، ۱۳۳۹ش، ص۶۱؛«آدم از جهت انقیاد در برابر حقّ به سه دسته تقسیم می‌شوند»، پرتال جامع علوم و معارف اسلامی متقین.
- ↑ قاضی سعید قمی، اسرار العبادات و حقیقه الصلاه، ۱۳۳۹ش، ص۶۱.
- ↑ «بررسی یک روایت عرفانی مشهور»، وبلاگ آثار.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مکارم الاخلاق، ج۱، ص۳۵۲؛ جمعی از نویسندگان، دانشنامه امام علی(ع)، ج۱، ص۷۱۷.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیه، ص۹۴و ۷۸۶و ۷۹۰.
- ↑ ابونعیم، دلائل النبوه، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۴۶۰.
- ↑ مکارم شیرازی، برگزیده تفسیر نمونه، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، اسماعیلیان، ج۱، ص۲۶.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، اسراء، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۴۱۶.
- ↑ شریف کاشانی، زبدة التفسیر، مؤسسة المعارف الإسلامیه، ج۱، ص۲۹؛ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۴۲۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، اسماعیلیان، ج۱، ص۲۶.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۴۲۰.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، اسراء، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۴۵۵.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۲۳۹ و ج۵، ص۵۵.
- ↑ «مگر قرآن نمی‌گوید: «ایاک نستعین»؛ (فقط از خدا یاری می‌جوییم)، پس چرا شیعیان از امامانشان طلب یاری می‌کنند و به آنان متوسّل می‌شوند؟ آیا این شرک نیست؟!»، وبگاه آیین رحمت.
- ↑ سوره آل عمران، آیه۴۵.
- ↑ سوره مائده، آیه۳۵.
- ↑ قرآن نمی‌گوید: «ایاک نستعین»؛ (فقط از خدا یاری می‌جوییم)، پس چرا شیعیان از امامانشان طلب یاری می‌کنند و به آنان متوسّل می‌شوند؟ آیا این شرک نیست؟!»، وبگاه آیین رحمت؛ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ شیخ طوسی، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، اسماعیلیان، ج۱، ص۲۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۳۲.
- ↑ «راز کاربرد ضمیر جمع در آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین»»، خبرگزاری ایکنا.
منابع
- «محتوای سوره حمد»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید:۴مرداد۱۴۰۲ش.
- «بررسی یک روایت عرفانی مشهور»، وبلاگ آثار، تاریخ درج مطلب:۱۹تیر۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید:۴مرداد۱۴۰۲ش.
- «راز کاربرد ضمیر جمع در آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین»»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ درج مطلب:۱۴مهر۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید:۴مرداد۱۴۰۲ش.
- «مگر قرآن نمی‌گوید: «ایاک نستعین»؛ (فقط از خدا یاری می‌جوییم)، پس چرا شیعیان از امامانشان طلب یاری می‌کنند و به آنان متوسّل می‌شوند؟ آیا این شرک نیست؟!»، وبگاه آیین رحمت، تاریخ بازدید: ۴مرداد۱۴۰۲ش.
- «تفسیر «إِیاکَ نَعْبُدُ وَ إِیاکَ نَسْتَعینُ» چیست؟»، وبگاه اسلام کوئست.
- «آدم از جهت انقیاد در برابر حقّ به سه دسته تقسیم می‌شوند»، پرتال جامع علوم و معارف اسلامی متقین، تاریخ بازدید: ۳مرداد۱۴۰۲ش.
- أبی نعیم الاصبهانی، الحافظ، دلائل النبوه، بیروت، دار النفائس، ۱۴۱۲ق.
- الکلینی، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- جمعی از نویسندگان، دانشنامه امام علی(ع)، اصفهان، پایگاه تخصصی عاشورا، بی‌تا.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۹۵ش.
- حلّی، سیدبن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۶ق.
- سید بن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۶ق.
- شریف کاشانی، فتح الله، زبدة التفاسیر، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه، بی‌تا.
- شیخ طوسی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، اسماعیلیان، بی‌تا.
- طبرسی، رضی الدین، مکارم الاخلاق، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش.
- قرآن کریم.
- قاضی سعید قمی، اسرار العبادات و حقیقه الصلاه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، ۱۳۸۳ش.
- قمی، مفاتیح الجنان، قم، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیه، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۸۰ش.