آیه حج آیه ۹۷ سوره آل عمران که به تشریع وجوب حج برای افراد دارای استطاعت اشاره دارد. در این آیه، مقام ابراهیم و امنیت خانۀ خدا از نشانه‌های آشکار خانه خدا شمرده شده که با عبارت آیات بینات از آنها یاد شده است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه حج |
| واقع در سوره | آل عمران |
| شماره آیه | ۹۷ |
| جزء | ۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| موضوع | فقهی |
| درباره | تشریع وجوب حج |
| سایر | مقام ابراهیم • استطاعت • کعبه |
مفسران درباره زمان تشریع حج اختلاف دارند. برخی با اعتقاد به مکی بودن سوره آل عمران، تشریع حج را قبل از هجرت و در مکه دانسته‌اند؛ اما بر پایه برخی روایات، حج در اسلام نخستین‌بار در سال دهم هجری تشریع گردید؛ البته پیامبر اکرم(ص) و جمعی از مسلمانان قبل از آن حج عمره انجام می‌دادند.
گروهی نزول آیه حج را در سال سوم هجری دانسته و با توجه به این که پیامبر(ص) در سال دهم هجری حج انجام داد معتقدند که وجوب انجام حج برای فرد مستطیع فوریت ندارد.
در آیۀ حج در بیان اهمیت حج، از ترک حج تعبیر به کفر شده است.
متن و ترجمه آیه حج
﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ ٩٧﴾ [آل عمران:97]
﴿در آن نشانه‌هایی روشن است [از جمله] مقام ابراهیم است و هر که در آن درآید در امان است و برای خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر] کسی که بتواند به سوی آن راه یابد و هر که کفر ورزد یقیناً خداوند از جهانیان بی‌نیاز است ٩٧﴾
سوره آل عمران: آیه ۹۷
محتوای آیه
تشریع وجوب حج پیام این آیه است.[۱] همچنین در این آیه بر نشانه‌های آشکار خانه خدا که از جملۀ آنها مقام ابراهیم است اشاره شده است.[۲] اموری مانند امنیت خانۀ خدا، تنها شرط وجوب حج و بیان اهمیت حج که ترک آن معادل کفر دانسته شده از موارد دیگری است که در این آیه مورد توجه قرار گرفته است.
نشانه‌های آشکار خانه خدا
از دیدگاه برخی از مفسران تعبیر آیات بینات به معنای نشانه‌های آشکار خانۀ خدا، به همراه آیۀ قبل پاسخی به یهودیان است که بیت المقدس را شکوهمندتر از کعبه می‌دانستند. قرآن در پاسخ به ایرادهای یهودیان امتیاز‌هایی را در آیۀ قبل برای کعبه برشمرده و در این آیه، آیات بینات را به آن می‌افزاید.[۳] اموری که از نشانه‌های آشکار خانۀ خدا محسوب می‌شود طبق آیۀ حج عبارتند از مقام ابراهیم، امنیت کسانی که وارد آن می‌شوند و وجوب حج بر افراد مستطیع.[۴]
مقام ابراهیم
مقام ابراهیم مکانی است که در آن حضرت ابراهیم برای بنای کعبه، و یا به خاطر انجام مراسم حج و یا برای دعوت عمومی مردم برای انجام این مراسم بزرگ ایستاد.[۵] در مورد این که منظور از مقام چیست بین مفسران اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی معتقدند مقام ابراهیم همان سنگی است که ابراهیم بر روی آن ایستاد و نشان پاهایش بر آن نقش بست و هم‌اکنون نیز در کنار کعبه قرار دارد. برخی دیگر معتقدند منظور از آن تمام حرم مکه و یا تمام مواقف حج است.[۶] در روایتی که از امام صادق(ع) در کتاب الکافی[۷] نقل شده به همان احتمال اول اشاره شده است.[۸]
امنیت شهر مکه
در اسلام کعبه به عنوان یک مأمن و پناه گاه شناخته شده است و همۀ انسان‌ها و حتی حیوانات در آن امنیت دارند و هر گونه جنگ و خونریزی در آن حرام است.[۹] برخی معتقدند عبارت «وَمَن دَخَلَهُ کانَ آمِنًا» در این آیه پاسخی است از جانب پروردگار که دعای حضرت ابراهیم را اجابت کرد. ابراهیم پس از آن که کعبه را بنا کرد، از خدا درخواست نمود که «رَبِّ اجْعَلْ هََذَا بَلَدًا آمِنًا»[۱۰] یعنی «پروردگارا این [سرزمین] را شهری امن گردان».[۱۱]
تشریع وجوب حج
در این آیه دستور انجام حج به همۀ مردم داده شده و از آن تعبیر به یک دِین و بدهی الهی شده که بر ذمۀ عموم مردم است.[۱۲] مراسم زیارت خانه کعبه نخستین‌بار در زمان ابراهیم رسمیت یافت، و سپس به صورت یک سنت حتی در زمان عرب جاهلی ادامه یافت، و در اسلام به صورت کاملتر و خالی از هر گونه خرافه دوران جاهلی تشریع گردید.[۱۳]
مفسران درباره زمان تشریع حج بر یک نظر نیستند. برخی معتقدند سوره آل عمران مکی است و بر این اساس تشریع حج قبل از هجرت و در مکه انجام شده است.[۱۴] گروهی دیگر نزول این آیه را در سال سوم هجری دانسته و با توجه به این که پیامبر(ص) در سال دهم هجری حج انجام داد معتقدند که وجوب انجام حج برای فرد مستطیع فوریت ندارد.[۱۵] اما بر پایه برخی روایات حج در اسلام نخستین‌بار در سال دهم هجری تشریع گردید اگر چه مراسم عمره را پیامبر اکرم(ص) و جمعی از مسلمانان قبل از آن هم انجام دادند.[۱۶]
شرط وجوب حج
بر اساس آیۀ حج تنها شرط وجوب حج استطاعت است. طبق تعبیر «من استطاع الیه سبیلا» در آیه حج، مستطیع کسی است که توانایی راهپیمایی به سوی کعبه داشته باشد. اما در روایات اسلامی و کتب فقهی، استطاعت، به معنی داشتن زاد و توشه، و مرکب، و توانایی جسمی، و باز بودن راه، و توانایی بر اداره زندگی به هنگام بازگشت از حج تفسیر شده است. گفته شده استطاعت در اصل به معنی توانایی است که شامل تمام این امور می‌شود.[۱۷]
اهمیت حج
در آیۀ حج از ترک حج تعبیر به کفر شده است. برخی منظور از کفر را در این آیه برای کسی که منکر وجوب حج باشد خروج از اسلام می‌دانند.[۱۸] اما برخی دیگر معتقدند ترک حج (هر چند که با انکار وجوب حج همراه نباشد) خروج از دایره اسلام است.[۱۹] برخی هم معتقدند واژه کفر هر گونه مخالفت با حق را شامل می‌شود البته دارای مراحل و درجاتی است که هر کدام احکام مخصوصی دارد.[۲۰]
پانویس
- ↑ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۹-۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۵۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج۴، ص۲۲۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۶.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه ۳۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۵.
- ↑ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۶-۱۷.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۴، ۱۴۴.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۴، ۱۴۴.
- ↑ سهیلی، الروض الأنف، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۷۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۷.
- ↑ طوسی، التبیان، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۳۷-۵۳۸.
- ↑ طوسی، التبیان، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۸.
منابع
- سهیلی، عبدالرحمن بن عبدالله، الروض الأنف فی تفسیر السیره النبویه لإبن هشام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۷۷ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بی‌جا، مکتبة الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۹ق.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن (تفسیر القرطبی)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، تحقیق غفاری علی اکبر و آخوندی محمد، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.