آیه قصاص

آیه قصاص
مشخصات آیه
نام آیه	آیه قصاص
واقع در سوره	بقره
شماره آیه	۱۷۸ - ۱۷۹.
جزء	۲
موضوع	فقهی
درباره	جواز قصاص
آیات مرتبط	سوره بقره آیه ۱۹۴، سوره مائده آیه ۴۵.

این نوشتار دربارهٔ آیه قصاص است. برای آگاهی از تعریف، انواع و شرایط قصاص، قصاص را ببینید.

آیه قصاص (بقره: ۱۷۸-۱۷۹) درباره بیان قانون قصاص و حکمت تشریع آن است. در این آیه، قصاص و حقّ مقابله به مثل در جنایت‌های عمدی، سرمایه زندگی و امنیت برای خردمندان دانسته شده است.

به گفته ناصر مکارم شیرازی، آیه قصاص دو حکم رایج جاهلی، یعنی لزوم قصاص بدون حدّ و مرز، و لزوم دیه بدون شرط را تغییر داد و قصاص را در صورت عدم رضایت اولیای مقتول، و دیه را به هنگام رضایت طرفین قرار داد. احکام مربوط به قصاص، علاوه بر آیه قصاص در آیه ۱۹۴ سوره بقره و آیه ۴۵ سوره مائده نیز آمده است.

معرفی، متن و ترجمه آیه

هرچند واژه و حکم قصاص در چند آیه دیگر نیز آمده است، ولی به آیه ۱۷۸ سوره بقره و آیه ۱۷۹ همان سوره «آیه قصاص» می‌گویند.

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کتِبَ عَلَیکمُ الْقِصَاصُ فِی الْقَتْلَی الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالأُنثَی بِالأُنثَی فَمَنْ عُفِی لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاء إِلَیهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِک تَخْفِیفٌ مِّن رَّبِّکمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَی بَعْدَ ذَلِک فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ. وَلَکمْ فِی الْقِصَاصِ حَیاةٌ یاْ أُولِی الأَلْبَابِ لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ.

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! حکم قصاص در مورد کشتگان، بر شما مقرر شده است: آزاد در برابر آزاد، و برده در برابر برده، و زن در برابر زن. پس اگر کسی از سوی برادر دینی خود، چیزی به او بخشیده شود، و حکم قصاص تبدیل به خون‌بها گردد، ولی مقتول باید از راه پسندیده پیروی کند؛ و شرایط پرداخت کننده را در نظر بگیرد و او نیز به نیکی دیه را به ولی مقتول بپردازد و مسامحه نکند؛ این، تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگار شما. و کسی که بعد از آن تجاوز کند، عذاب دردناکی خواهد داشت. و قصاص برای شما مایه حیات و امنیت است، ای صاحبان خرد! شاید پرهیزکاری پیشه کنید.

از آیه اعتداء درباره مقابله به مثل و آیه ۴۵ سوره مائده درباره قصاص اعضا و اطراف نیز برای بیان احکام قصاص استفاده شده است.

شأن نزول

به گفته ناصر مکارم شیرازی، مرجع تقلید شیعه و نویسنده تفسیر نمونه، عادت عرب جاهلی بر این بود که اگر کسی از قبیله آنها کشته می‌شد تصمیم می‌گرفتند تا آنجا که قدرت دارند از قبیله قاتل بکشند، و این فکر تا آنجا پیش رفته بود که حاضر بودند به خاطر کشته شدن یک فرد تمام طایفه قاتل را نابود کنند. این آیه نازل شد و حکم عادلانه قصاص را بیان کرد. این حکم اسلامی، در واقع حد وسطی بود میان دو حکم مختلف که آن زمان وجود داشت که بعضی قصاص را لازم می‌دانستند و بعضی تنها دیه را لازم می‌شمردند، و اسلام قصاص را در صورت عدم رضایت اولیای مقتول، و دیه را به هنگام رضایت طرفین قرار داد.

محتوا

آیه قصاص حاوی دو مضمون است:

1. حقّ قصاص برای اولیای دم ثابت است؛ ولی این حقّ قابل بخشش است و به‌گفته علامه طباطبایی، در آیه ۱۷۸ سوره بقره به این نکته اشاره شده که عفو محبوب‌تر از قصاص است، زیرا تعبیر «فمن عفی له من أخيه شیء» برای برانگیختن حسّ محبت و رأفت در اولیای دم آمده و قاتل به‌عنوان برادر معرفی شده است.
2. اجرای قصاص باعث حیات و امنیت جامعه است؛ اگرچه عفو از قصاص در آیه قبل محبوب‌تر معرفی شده بود. بنابر نظر علامه طباطبایی، آیه ۱۷۹ سوره بقره به حکمت تشریع قصاص اشاره دارد. بر این اساس مصلحت عمومی جامعه و زندگی و امنیت انسان‌ها جز با قصاص تضمین نمی‌شود و عفو و دیه و هیچ چیز دیگری جایگزین قصاص نیست و هر انسان خردمندی این حکم را می‌پذیرد.

کاربرد فقهی

محمدحسن نجفی (۱۲۰۲-۱۲۶۶ق) از فقیهان شیعه، در جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام از آیات قصاص برای استنباط حکم فقهی جواز قصاص استفاده کرده‌اند.

جستارهای وابسته

• قصاص
• آیه اعتداء
• دیه

پیوند به بیرون

• تناسب جرم و مجازات بر اساس آیات قصاص، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
• بررسی آیات قصاص و وجوه حیات‌بخشی آن در قرآن، پرتال جامع علوم انسانی.
• آیه قصاص، فرهنگ‌نامه علوم قرآن، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.