آیه قصاص (بقره: ۱۷۸-۱۷۹) درباره بیان قانون قصاص و حکمت تشریع آن است. در این آیه، قصاص و حقّ مقابله به مثل در جنایت‌های عمدی، سرمایه زندگی و امنیت برای خردمندان دانسته شده است.
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه قصاص |
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۱۷۸ - ۱۷۹. |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| موضوع | فقهی |
| درباره | جواز قصاص |
| آیات مرتبط | سوره بقره آیه ۱۹۴، سوره مائده آیه ۴۵، آیه ۳۳ سوره اسراء |
به گفته ناصر مکارم شیرازی، آیه قصاص دو حکم رایج جاهلی، یعنی لزوم قصاص بدون حدّ و مرز و لزوم دیه بدون شرط را تغییر داد و قصاص را در صورت عدم رضایت اولیای مقتول، و دیه را به هنگام رضایت طرفین قرار داد. احکام مربوط به قصاص، علاوه بر آیه قصاص در آیه ۱۹۴ سوره بقره و آیه ۳۳ سوره اسراء و آیه ۴۵ سوره مائده نیز آمده است.
معرفی، متن و ترجمه آیه
هرچند واژه و حکم قصاص در چند آیه دیگر نیز آمده است، ولی به آیه ۱۷۸[۱] و آیه ۱۷۹ سوره بقره[۲] «آیه قصاص» می‌گویند.
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کتِبَ عَلَیکمُ الْقِصَاصُ فِی الْقَتْلَی الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالأُنثَی بِالأُنثَی فَمَنْ عُفِی لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاء إِلَیهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِک تَخْفِیفٌ مِّن رَّبِّکمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَی بَعْدَ ذَلِک فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ. وَلَکمْ فِی الْقِصَاصِ حَیاةٌ یاْ أُولِی الأَلْبَابِ لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ.
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! حکم قصاص در مورد کشتگان، بر شما مقرر شده است: آزاد در برابر آزاد، و برده در برابر برده، و زن در برابر زن. پس اگر کسی از سوی برادر دینی خود، چیزی به او بخشیده شود، و حکم قصاص تبدیل به خون‌بها گردد، ولی مقتول باید از راه پسندیده پیروی کند؛ و شرایط پرداخت کننده را در نظر بگیرد و او نیز به نیکی دیه را به ولی مقتول بپردازد و مسامحه نکند؛ این، تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگار شما. و کسی که بعد از آن تجاوز کند، عذاب دردناکی خواهد داشت. و قصاص برای شما مایه حیات و امنیت است، ای صاحبان خرد! شاید پرهیزکاری پیشه کنید.(سوره بقره، آیه ۱۷۸-۱۷۹، ترجمه مکارم شیرازی)
از آیه اعتداء[۳] درباره مقابله به مثل و آیه ۴۵ سوره مائده درباره قصاص اعضا و اطراف نیز برای بیان احکام قصاص استفاده شده است.[۴]
شأن نزول
به گفته ناصر مکارم شیرازی، مرجع تقلید شیعه و نویسنده تفسیر نمونه، عادت عرب جاهلی بر این بود که اگر کسی از قبیله آنها کشته می‌شد، تصمیم می‌گرفتند تا آنجا که قدرت دارند از قبیله قاتل بکشند. این فکر تا آنجا پیش رفته بود که حاضر بودند به خاطر کشته شدن یک فرد، تمام طایفه قاتل را نابود کنند. این آیه نازل شد و حکم عادلانه قصاص را بیان کرد. این حکم اسلامی، در واقع حد وسطی بود میان دو حکم مختلف که آن زمان وجود داشت: بعضی قصاص را لازم می‌دانستند و بعضی تنها دیه را لازم می‌شمردند. اسلام قصاص را در صورت عدم رضایت اولیای مقتول و دیه را به هنگام رضایت طرفین قرار داد.[۵]
محتوا
آیه قصاص حاوی دو نکته است:
- حقّ قصاص برای اولیای دم ثابت است؛ ولی این حقّ قابل بخشش است. به‌گفته علامه طباطبایی، در آیه ۱۷۸ سوره بقره به این نکته اشاره شده که عفو محبوب‌تر از قصاص است؛ زیرا تعبیر «فمن عفی له من أخيه شیء» برای برانگیختن حسّ محبت و رأفت در اولیای دم آمده و قاتل به‌عنوان برادر معرفی شده است.[۶]
- اجرای قصاص باعث حیات و امنیت جامعه است؛ اگرچه عفو از قصاص در آیه قبل محبوب‌تر معرفی شده بود. بنابر نظر علامه طباطبایی، آیه ۱۷۹ سوره بقره به حکمت تشریع قصاص اشاره دارد. بر این اساس مصلحت عمومی جامعه و زندگی و امنیت انسان‌ها جز با قصاص تضمین نمی‌شود و عفو و دیه و هیچ چیز دیگری جایگزین قصاص نیست. هر انسان خردمندی این حکم را می‌پذیرد.[۷] جعفر سبحانی مفسر شیعی معاصر، گفته است که قصاص هر چند ظاهرش میراندن و نابودی است؛ ولی در واقع زنده ساختن جامعه است. وی آیه را از نظر مضمون بسیار فصیح‌تر، بلیغ‌تر و زیباتر از ضرب المثل عرب پیش از اسلام می‌داند که می‌گفتند «القتل انفی للقتل؛ کشتن، کشتن را کم می کند»؛ زیرا آیه نه تنها قصاص را لازم شمرده که اجرای آن را باعث حیات جامعه دانسته است.[۸]
کاربرد فقهی
محمدحسن نجفی (۱۲۰۲-۱۲۶۶ق) از فقیهان شیعه، در جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام از آیات قصاص برای استنباط حکم فقهی جواز قصاص استفاده کرده‌اند.[۹]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۳۹۳.
- ↑ فرهنگ‌نامه علوم قرآن، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ص۱۲۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۴.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۱۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۶۰۳؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۲۹.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعيليان، ج۱، ص۴۳۲.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعيليان، ج۱، ص۴۳۳.
- ↑ سبحانی، احكام القصاص في الشريعة الاسلامية الغراء، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۱، ص۱۲.
- ↑ النجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۲، ص۷-۹.
منابع
- قرآن کریم.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- سبحانی، جعفر، : احكام القصاص في الشريعة الاسلامية الغراء،موسسه امام صادق(ع)، [بی تا] .
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، احیاء التراث العربی.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، منشورات اسماعیلیان.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن کریم، قم، انتشارات دارالقرآن الکریم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه (۲۷ج)، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
پیوند به بیرون
- تناسب جرم و مجازات بر اساس آیات قصاص، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
- بررسی آیات قصاص و وجوه حیات‌بخشی آن در قرآن، پرتال جامع علوم انسانی.
- آیه قصاص، فرهنگ‌نامه علوم قرآن، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.