آیه ۸ سوره فاطر
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | فاطر |
| شماره آیه | ۸ |
| جزء | ۲۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| موضوع | منشأ کفر کافران • دلسوزی بیش از اندازه پیامبر(ص) بر امت |
| آیات مرتبط | آیه ۴۸ سوره انفال • آیه ۳ سوره شعراء • آیه ۶ سوره کهف • آیه ۱۲۸ سوره توبه |
آیه ۸ سوره فاطر به برابر نبودن مؤمن و کافر اشاره کرده و نوع نگاه کافر به اعمالش را دلیل گمراهی او میداند. در این آیه چند تعلیل پشتسرهم آمده است؛ ابتدا در آیه ۷ به کافران، وعده عذاب و به مؤمنان وعده بخشش و ثواب داده شده است. سپس در این آیه، علت این ثواب و عقاب، عدم برابری مؤمنان و کافران دانسته شده که خود معلول نتیجه نوع نگاه آنها به گناه است که آن را زیبا میبینند. در نتیجه پیامبر(ص) نباید بهخاطر گمراهی و عذاب کافران اندوهگین شود، چراکه خداوند به اعمال آنها آگاه است.
فقره (یُضلّ من یشاء و یهدی من یشاء) در این آیه و آیات مشابه دستمایه شبهه جبرگرایی دانسته شده است؛ اما روایات بیان میکنند که اگر انسان مجبور بود، ثواب و عقاب بیمعنا میشد؛ گروهی دیگر از مفسران نیز اضلال را «مجازاتی» میدانند، نه ابتدایی؛ یعنی پس از انتخاب گمراهی توسط انسان، خدا او را به حال خود وا میگذارد.
زیبا جلوهدادن گناه شگرد شیطان و زمینهساز گمراهی است. مشیت الهی همراه حکمت است و تعبیر «حسرات» شامل حسرت هدایت، تشخیص و عذاب میشود.
گمراهان با هدایتشدگان برابر نیستند
آیه ۸ سوره فاطر منشأ کفر کافران و کلید بدبختی اقوام گمراه را زیبا جلوهدادن اعمال زشت آنان دانسته،[۱] سپس هدایت و گمراهی را بهدست خداوند دانسته و از پیامبر(ص) خواسته که بهخاطر گمراهی کافران و عذابِ آنها ناراحت نشود.[۲]
﴿أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ ٨﴾ [فاطر:8]|﴿آیا آن کس که زشتی کردارش برای او آراسته شده و آن را زیبا میبیند [مانند مؤمن نیکوکار است] خداست که هر که را بخواهد بیراه میگذارد و هر که را بخواهد هدایت میکند پس مبادا به سبب حسرتها[ی گوناگون] بر آنان جانت [از کف] برود قطعاً خدا به آنچه میکنند داناست ٨﴾
سؤال و استفهام آغاز آیه انکاری است[۳] و مبتدایی میباشد که خبر آن حذف شده است؛[۴] برخی آن را «کمن هداه الله؛ مانند کسی است که خدا او را هدایت کرده باشد؟»[۵] یا «کمن لیس کذلک؛ مانند کسی است که اینگونه نباشد؟» دانستهاند.[۶] برخی نیز معتقدند تکمیل آن به شنونده واگذار شده است تا مجال برای فکر کردن داشته باشد.[۷]
علت تفاوت سرنوشت کافران و مؤمنان
برای تفاوت سرنوشت کافران و مؤمنان چند تعلیل از آیه ۸ فاطر برداشت کردهاند:[۸]
- این آیه، علت اختلاف عاقبتِ مؤمنان و کافران را که در آیه ۷ همین سوره آمده، بیان میکند.[۹]
- این اختلافِ در عاقبت، معلول عدم برابری خود کافران و مؤمنان و نوع نگاه آنان به گناه و زیبا جلوهدادن کارهای زشتشان است:[۱۰] (أفمن زیّن له سوء عمله فرآه حسناً؛ یا آن کس که زشتی کردارش برای او آراسته شده و آن را زیبا میبیند [مانند مؤمن نیکوکار است])
- این عدم برابری آنان معلول مشیت الهی در هدایت و گمراهی است:[۱۱] (فإنّ الله یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء؛ و خداست که هر که را بخواهد بیراه میگذارد و هر که را بخواهد هدایت میکند)
بر همین اساس آیه نتیجه گرفته است که پیامبر اکرم(ص) نباید بهخاطر گمراهی و عذاب کافران ناراحت شود:[۱۲] چراکه گمراهی آنان نتیجه کارهای خودشان بوده است: (فلا تذهب نفسک علیهم حسرات؛ مبادا به سبب حسرت بر آنان، جانت برود). علت دیگری که برای ناراحت نشدن پیامبر(ص) مطرح شده، آگاهی خداوند بر کارهای کافران است؛ یعنی چون خدا میداند که کافران چه میکنند، آنچه را که شایسته آنهاست به آنها میدهد:[۱۳] (إنّ الله علیم بما یصنعون؛ قطعاً خدا به آنچه میکنند داناست)
مقصود از گمراه کردن خدا
مطابق روایتی، فقره (یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء) که در آیه ۸ سوره فاطر و آیات مشابه آمده، دستاویزی برای اثبات جبرگرایی در دیدگاه کلامی جبر و تفویض قرار گرفته است، و گفتهاند چون خدا انسانها را گمراه میکند پس انسان مجبور و بدون اختیار است، اما روایت میگوید اگر انسانها مجبور بر هدایت یا گمراهی بودند، دیگر ثواب و عقاب معنا نداشت.[۱۴]
برخی مفسران میگویند مقصود از یضل من یشاء این است که خداوند قادر بر هدایت و گمراهی انسانهاست.[۱۵] برخی دیگر از مفسران نیز معتقدند نسبت دادن اِضلال (گمراه کردن) به خدا از باب «اضلال مجازاتی» است[۱۶] که در آیه ۱۷ سوره فصلت نیز به آن اشاره شده، نه «اضلال ابتدایی»؛ یعنی چون شخص بعد از آنکه خدا او را هدایت کرده، خود گمراهی را انتخاب کرده، خدا هم او را به حال خودش واگذاشته است.[۱۷]
تزیین اعمال
در آیه ۸ سوره فاطر به تزیین اعمال در نظر انسان اشاره شده است. مطابق آیه ۴۸ سوره انفال، زیبا جلوهدادن اعمال زشت از شگردهای شیطان است،[۱۸] ولی چون اثر آن در نظام الهی قرار دارد، به خدا نیز نسبت داده میشود.[۱۹] توجیه گناهان و زیبا جلوه دادن آن، زمینهساز گمراهی است.[۲۰]
دلسوزی پیامبر(ص)
مطابق روایات، آیه ۸ سوره فاطر برای تسلّی خاطر پیامبر اکرم(ص) نازل شد تا از شدت اندوه بر سرنوشت مردم جانش به خطر نیفتد.[۲۱] زیرا مشیت الهی همراه با حکمت است و بنابر این پیامبر نباید بیش از حد دلسوزی کند.[۲۲] تعبیر «حسرات» شامل حسرت از دست دادن هدایت، حس تشخیص و گرفتار شدن در عذاب است.[۲۳] دلسوزی فوقالعاده پیامبر(ص) بر امت بهعنوان یک رهبر الهی، در آیات دیگری همچون آیات ۳ سوره شعراء، ۶ سوره کهف و ۱۲۸ سوره توبه نیز بیان شده است.[۲۴]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۱۸۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۹؛ حسینی شاهعبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ۱۳۶۳ش، ج۱۱، ص۱۵.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث، ج۸، ص۴۱۵؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۹.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث، ج۸، ص۴۱۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۱۸۸.
- ↑ قمی مشهدی، تفسیر کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۰، ص۵۴۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۸-۱۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۱۸۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۱۹۰.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۵۳۸.
- ↑ بروجردی، تفسیر الصراط المستقیم، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۵۶۱-۵۶۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۹.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث، ج۸، ص۴۱۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۱۸۸.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۷، ص۴۷۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۰، ص۱۱۱-۱۱۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۱۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۱۹۰.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۶، ص۲۲۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۱۸۹.
منابع
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
- بروجردی، سید حسین، تفسیر الصراط المستقیم، قم، مؤسسه انصاریان، ۱۴۱۶ق
- حسینی شاهعبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنی عشری، تهران، میقات، ۱۳۶۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، ۱۳۸۳ش.
- قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى، ۱۳۶۸ش.
- مجلسی، محمدباقر، بِحارُ الاَنوارِ الجامعةُ لِدُرَرِ اَخبارِ الاَئمةِ الاَطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.