سوره نازعات هفتاد و نهمین سوره و از سوره‌های مَکّی قرآن است که در جزء سی‌ام قرار دارد. این سوره را به دلیل اینکه با سوگند خداوند به نازعات آغاز می‌شود، «نازعات» نامیده‌اند. نازعات یعنی فرشتگانی که جان‌ها را می‌گیرند.
سوره نازعات به توصیف قیامت و مناظر هولناک آن و سرنوشت نیکوکاران و بدکاران در آن روز می‌پردازد و به داستان حضرت موسی(ع) و سرنوشت فرعون اشاره می‌کند. در آخر هم بر این مطلب تأکید می‌کند که کسی از زمان وقوع قیامت خبر ندارد. در سوره نازعات همچنین به دَحْوُ الارض (گسترش زمین) اشاره شده است.
در روایات آمده است مکانی که زمین از آنجا گسترش یافت، زمین مکه یا کعبه بود. درباره فضیلت تلاوت این سوره، از پیامبر(ص) نقل شده هر كس سوره نازعات را قرائت کند، نگه داشتن و حسابرسی او در قیامت، به اندازه یک نماز واجب طول می‌کشد.
این سوره را به این مناسبت «نازعات» می‌نامند که با سوگند خداوند به نازعات آغاز می‌شود.[۱] نازعات یعنی فرشتگانی که جان‌ها را می‌گیرند.[۲]مجلسی در بحارالانوار از قول مفسران سه احتمال برای نازعات نقل کرده که عبارتند از: ۱-فرشتگانی که جان کفار را می‌گیرند؛ فرشتگانی که جان همه انسان‌ها را می‌گیرند و براساس روایتی از امام صادق(ع) منظور مرگ است که جان‌ها را از بدن‌ها جدا می‌کند. ۲- ستارگانی که طلوع و غروب دارند. ۳- کِشندگان کمان و مهارکنندگان افسار اسبان که منظور قرآن سوگند به مجاهدانی است که این کار را می‌کنند. [۳]
سوره نازعات ۴۶ آیه، ۱۳۳ کلمه و ۵۵۳ حرف دارد. این سوره از نظر حجمی، جزو سوره‌های مفصلات (دارای آیات کوتاه) قرآن است و از جمله سوره‌هایی است که با سوگند آغاز می‌شوند و شامل پنج سوگند پیاپی است.[۵]علامه طباطبایی معتقد است که میان مفسران در تفسیر آیات پنجگانه آغازین این سوره اختلاف عجیبی دارند با این که همه اتفاق دارند بر این که آیات در مقام سوگند هستند.وی هم چنان روایاتی که این آیات را بر برخی فرشتگان و کارهایشان منطبق کرده به عنوان ذکر برخی مصادیق دانسته است. [۶]
محتوا
بنابر تفسیر نمونه محتوای سوره در شش بخش خلاصه می‌شود:
تأکید بر تحقق روز قیامت، با سوگندهای متعدد؛
اشاره به مناظر هول‌انگیز و وحشتناک قیامت؛
اشاره کوتاه و گذرا به داستان حضرت موسی(ع) و سرنوشت فرعون که هم مایه تسلی خاطر پیامبر و مؤمنان است و هم هشدار به مشرکان و هم اشاره‌ای است به اینکه انکار معاد انسان را به چه گناهانی آلوده می‌کند؛
بیان نمونه‌های از نشانه‌های قدرت خداوند در آسمان و زمین که خود دلیلی است برای امکان معاد و حیات بعد از مرگ؛
شرح قسمتی دیگر از حوادث قیامت و سرنوشت طغیان‌گران و پاداش نیکوکاران؛
تأکید بر اینکه هیچ کس از زمان وقوع قیامت باخبر نیست، ولی همین اندازه مسلّم است که نزدیک است.[۷]
در آیه سی‌ام سوره نازعات به گستراندن زمین (دَحْوُ الارض) اشاره شده است. مراد از گستراندن زمین بیرون آمدن خشکی‌های زمین از زیر آب است.[۹] بنابر برخی روایات و منابع کهن اسلامی، زمین در ابتدا زیر آب بود؛ سپس خشکی‌ها از آب سر برآوردند.[۱۰] در برخی احادیث و کتاب‌های تاریخی نیز آمده نخستین جایی که از زمین سر برآورد، زمین مکه یا کعبه بود.[۱۱] به گزارش روایات و کتاب‌های فقهی، تاریخ دحو الارض روز ۲۵ ذی‌القعده و روزه آن روز، مستحب است.[۱۲]
ترجمه: و اما كسى كه طغيان و سركشى كرده و زندگى دنيا را [بر زندگى ابد و جاويد آخرت] ترجيح داده، پس بی‌ترديد جايگاهش دوزخ است و اما کسى که از مقام و منزلت پروردگارش ترسيده و نفس را از هوا و هوس بازداشته است، پس بی‌ترديد جايگاهش بهشت است.
در این آیات، اوصاف و سرنوشت دوزخیان و بهشتیان بیان شده است. در تفسیر این آیات آمده است ترجیح دنیا بر آخرت و پیروی از هوای نفس، از آثار سرکشی در مقابل خداوند است و مقابله با هوای نفس از آثار ترس از مقام و منزلت خداوند.[۱۳] همچنین گفته شده دلیل سرکشی و نافرمانی انسان در برابر خدا، خودبزرگ‌بینی انسان است و این خودبزرگ‌بینی ناشی از شناخت‌نداشتن از خداوند و جایگاه اوست. در مقابل، معرفت به خداوند، موجب ترس از مخالفت با او و سبب تسلط بر هوای نفس است.[۱۴] در روایات از امام صادق(ع) درباره آیه «مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ» نقل شده است: کسی که می‌داند خداوند می‌بیند و می‌شنود آنچه را که او می‌گوید و انجام می‌دهد، پس همین او را از انجام دادن کارهای زشت باز می‌دارد، همو کسی است که از مقام پروردگارش می‌ترسد.[۱۵]
ترجمه: و[لى فرعون] تكذيب نمود و عصيان كرد. سپس پشت كرد [و] به كوشش برخاست، و گروهى را فراهم آورد [و] ندا درداد، و گفت: «پروردگار بزرگتر شما منم!
قوم فرعون چون از وثنیون بودند و خدایان مختلفی را می پرستیدند و آنها را متصدی تدبیر امور عالم می دانستند این جمله أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَىٰ ادعای ربوبیت از سوی فرعون است و منظورش این است که او بر همه اربابی که قومش می پرستند برتری دارد زیرا تأمین کننده روزی و اصلاح کننده شؤون زندگانی آنهاست. [۱۶]امین الاسلام طبرسی در مجمع البیان احتمال داده منظور فرعون از جمله «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَىٰ» این باشد که من به هرکس بخواهم ضرر می‌رسانم وهیچ کس نمی‌تواند ضرری به من برساند. [۱۷]
در روایات، فضایل بسیار برای قرائت سوره نازعات بیان شده است، از جمله اینکه حسابرسیِ شخص تلاوت‌کننده در قیامت به اندازه یک نماز واجب طول می‌کشد تا اینکه وارد بهشت شود (یعنی زمانش کوتاه خواهد بود)،[۱۸] در قبر و قیامت تنها نیست و این سوره انیس او می‌گردد تا وارد بهشت شود،[۱۹] سیراب از دنیا می‌رود و سیراب مبعوث می‌شود و سیراب وارد بهشت می‌گردد.[۲۰] همچنین در برخی احادیث برای قرائت این سوره خواصی بیان شده است، مثل مخفی‌ماندن از دید دشمن هنگام رویارویی، ایمنی از شر اشرار[۲۱] و دفع سم از بدن.[۲۲]
﴿روزی که آن را می‌بینند گویی که آنان جز شبی یا روزی درنگ نکرده‌اند ٤٦﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. سوگند به فرشتگانی که [از کافران] به سختی جان ستانند ١ و به فرشتگانی که جان [مؤمنان] را به آرامی گیرند ٢ و به فرشتگانی که [در دریای بی‌مانند] شناکنان شناورند ٣ پس در پیشی گرفتن [در فرمان خدا] سبقت‌گیرنده‌اند ٤ و کار [بندگان] را تدبیر می‌کنند ٥ آن روز که لرزنده بلرزد ٦ و از پی آن لرزه‌ای [دگر] افتد ٧ در آن روز دلهایی سخت هراسانند ٨ دیدگان آنها فرو افتاده ٩ گویند آیا [باز] ما به [مغاک] زمین برمی‌گردیم ١٠ آیا وقتی ما استخوان‌ریزه‌های پوسیده شدیم [زندگی را از سر می‌گیریم] ١١ [و با خود] گویند در این صورت این برگشتی زیان‌آور است ١٢ و[لی] در حقیقت آن [بازگشت بسته به] یک فریاد است [و بس] ١٣ و بناگاه آنان در زمین هموار خواهند بود ١٤ آیا سرگذشت موسی بر تو آمد ١٥ آنگاه که پروردگارش او را در وادی مقدس طوی ندا درداد ١٦ به سوی فرعون برو که وی سر برداشته است ١٧ و بگو آیا سر آن داری که به پاکیزگی گرایی ١٨ و تو را به سوی پروردگارت راه نمایم تا پروا بداری ١٩ پس معجزه بزرگ [خود] را بدو نمود ٢٠ و[لی فرعون] تکذیب نمود و عصیان کرد ٢١ سپس پشت کرد [و] به کوشش برخاست ٢٢ و گروهی را فراهم آورد [و] ندا درداد ٢٣ و گفت پروردگار بزرگتر شما منم ٢٤ و خدا [هم] او را به کیفر دنیا و آخرت گرفتار کرد ٢٥ در حقیقت برای هر کس که [از خدا] بترسد در این [ماجرا] عبرتی است ٢٦ آیا آفرینش شما دشوارتر است‌یا آسمانی که [او] آن را برپا کرده است ٢٧ سقفش را برافراشت و آن را [به اندازه معین] درست کرد ٢٨ و شبش را تیره و روزش را آشکار گردانید ٢٩ و پس از آن زمین را با غلتانیدن گسترد ٣٠ آبش و چراگاهش را از آن بیرون آورد ٣١ و کوه‌ها را لنگر آن گردانید ٣٢ [تا وسیله] استفاده برای شما و دامهایتان باشد ٣٣ پس آنگاه که آن هنگامه بزرگ دررسد ٣٤ [آن] روز است که انسان آنچه را که در پی آن کوشیده است به یاد آورد ٣٥ و جهنم برای هر که بیند آشکار گردد ٣٦ اما هر که طغیان کرد ٣٧ و زندگی پست دنیا را برگزید ٣٨ پس جایگاه او همان آتش است ٣٩ و اما کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید و نفس خود را از هوس بازداشت ٤٠ پس جایگاه او همان بهشت است ٤١ دربارهٔ رستاخیز از تو می‌پرسند که فرارسیدنش چه وقت است ٤٢ تو را چه به گفتگو در آن ٤٣ علم آن با پروردگار تو است ٤٤ تو فقط کسی را که از آن می‌ترسد هشدار می‌دهی ٤٥ روزی که آن را می‌بینند گویی که آنان جز شبی یا روزی درنگ نکرده‌اند ٤٦﴾
↑خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، چ۱، ۱۳۹۲ش.
↑مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۶، ص۱۰۰ ـ ۱۰۱.
↑مرزوقى اصفهانى، کتاب الازمنة و الامکنه، ۱۴۱۷ق، ص۳۵.
↑رجوع کنید به: ابن حیون، شرح الاخبار، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۴۷۷؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۱؛ فرات کوفی، تفسیر فرات، ۱۴۱۰ق، ص۱۸۵؛ فاکهی، أخبار مكه فى قديم الدهر و حديثه، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۲۹۵؛ قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، ۱۹۹۸ م، ص۱۱۴.
