آیه ۳۰ سوره فصلت خبر از آینده نیکی می‌دهد که در انتظار مؤمنان راسخ است و فرشتگان به دو بشارت، آنان را دلگرمی می‌دهند؛ یکی عدم حزن و اندوه نسبت به آینده و دوم ورود به بهشت. این آیه که با نام «آیه استقامت» نیز خوانده می‌شود، در مقابل آیات قبلی نازل شد که به بیان بدی حال کفار در آخرت می‌پردازد.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه استقامت بر ایمان |
| واقع در سوره | فصلت |
| جزء | ۲۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | آینده نیک مومنان راسخ در ایمان |
| سایر | شاخص‌های استقامت بر ایمان |
| آیات مرتبط | آیه ۱۳ سوره احقاف |
ویژگی‌های مؤمنان راسخ در ایمان در نظر مفسران مواردی است چون: همسان بودن رفتار با شهادت بر ربوبیت و یگانگی خداوند، عدم انحراف از صراط مستقیم، ادای فرائض الهی، عبادت پروردگار و دوری از شهوات. در مقابلِ مؤمنان راسخ، از افراد سست ایمانی سخن گفته شده که هنگام به خطر افتادن منافعشان، ایمانشان را از دست می‌دهند و به شرک نزدیک می‌شوند.
در تفاسیر روایی شیعی، ولایت اهل بیت(ع) و پایداری در راه آن را نماد استقامت بر ایمان دانسته‌اند. همچنین در این روایات با استناد به آیه ۳۰ سوره فصلت، از نزول فرشتگان بر امامان شیعه سخن گفته شده است. به گفته مفسران، بشارتِ عدم حزن و اندوه به مؤمنان واقعی، یا به دلیل آمرزش گناهانی است که از روی غفلت مرتکب شده‌اند و یا به دلیل بازماندن از انجام اعمال نیک از روی سهل‌انگاری است.
نکات کلی
آیه ۳۰ سوره فصلت از نزول فرشتگان بر مؤمنان راسخ سخن گفته و اینکه به آنها دو بشارت داده می‌شود؛ اول عدم حزن و ترس از عذاب آخرت و دوم ورود به بهشت موعود.[۱] آیت‌الله صادقی تهرانی در تفسیر الفرقان، این آیه را به ذیل عنوان آیات استقامت قرار داده است.[۲]
طبق آنچه در تفاسیر شیعه ذیل این آیه آمده، انسان در پرتو ایمان و استقامت می‌تواند به جایی برسد که ملائکه الهی بر او نازل شوند[۳] و به ایشان مژده دهند که خدا از عمل آنها خشنود است و برایشان جایگاه افتخارآمیزی آماده کرده است.[۴] در تفسیر المیزان و تفسیر مجمع البیان به این نکته اشاره شده که نزول فرشتگان و بشارت دادن آنان به مؤمنان، در زندگی دنیایی نیست،[۵] بلکه هنگام مرگ یا زمان بیرون آمدن از قبر و یا هنگام قیامت اتفاق خواهد افتاد.[۶] البته طبق آنچه در تفسیر نمونه آمده، اشاره به نزول فرشتگان در زمان مرگ بر انسان مؤمن در روایات و تفاسیر، به‌عنوان یک مصداق روشن از این مفهوم گسترده است، در حالی که بر اساس دیگر آیات، فرشتگان نه تنها پس از زندگی دنیوی، بلکه به‌صورت دائم در این دنیا نیز بر مؤمنان نازل می‌شوند و به آنها نه با زبان و الفاظ بلکه با بشارت‌هایی که با گوش جان می‌شنوند، به آنها آرامش و ثبات قدم می‌دهند.[۷]
مضمون آیه ۳۰ در سوره فصلت در آیه ۱۳ سوره احقاف نیز با کمی اختصار تکرار شده است؛ به همین دلیل در تفسیر الفرقان هر دو آیه با نام آیه استقامت معرفی می‌شوند؛ ولی اولی مفصل و دومی مجمل.[۸]
متن و ترجمه آیه ۳۰ سوره فصلت چنین است:
«إِنَّ اَلَّذِينَ قٰالُوا رَبُّنَا اَللّٰهُ ثُمَّ اِسْتَقٰامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ اَلْمَلاٰئِكَةُ أَلاّٰ تَخٰافُوا وَ لاٰ تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ اَلَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ» «در حقیقت کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگی کردند فرشتگان بر آنان فرود می‌آیند [و می‌گویند] هان بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید.»[۹]
روش قرآن در تبیین جایگاه مؤمنان و کافران
به گفته علامه طباطبایی، آیه ۳۰ سوره فصلت به همراه آیه بعدی، خبر از آینده نیکی می‌دهد که در انتظار مؤمنان راسخ است. او این آیات را در مقابل آیات قبلی می‌داند که به بیان بدی حال کفار در آخرت می‌پردازد.[۱۰] آیت‌الله مکارم شیرازی از مفسران قرن چهاردهم هجری شمسی نیز معتقد است، روش قرآن برای تبیین بهتر مطالب، قرار دادن امور متضاد در مقابل هم و مقایسه آنان با یکدیگر است؛ به همین دلیل قبل از بیان آینده روشن مؤمنان راسخ و نعمت‌های هفت‌گانه‌ای که خدا برای آنان در آیات ۳۰ تا ۳۲ سوره فصلت در نظر گرفته، به توصیف وضعیت کسانی می‌پردازد که با لجاجت بر کفر خویش، دچار عذاب‌های مختلف خواهند شد.[۱۱]
استقامت در ایمان
شما گفتيد پروردگار ما الله است؛
اكنون بر سر اين سخن پايمردى كنيد،
بر انجام دستورهاى كتاب او و در راهى كه
فرمان داده و در طريق پرستش شايسته او،
استقامت به خرج دهيد، از دايره فرمانش
خارج نشويد، در آئين او بدعت مگذاريد و
هرگز با آن مخالفت نكنيد..[۱۲]
به گفته مفسران، مهم‌ترین ویژگی مؤمنان که آیه ۳۰ سوره فصلت بر آن تأکید کرده، پایبند بودن آنان بر سخنی است که گفته‌اند و آن اعتراف بر یگانگی و ربوبیت «الله» است.[۱۳] آنان عدم انحراف از مسیر مستقیمی که به خداوند یکتا می‌رسد[۱۴] و همسان بودن گفتار و عمل را از لوازم ایمان راسخ دانسته‌اند.[۱۵]
طبرسی از ابن عباس و برخی از تابعین نقل کرده که استقامت در ایمان، ادای فرائض الهی و عبادت پروردگار است.[۱۶] به باور آیت‌الله صادقی تهرانی، استقامت در ایمان، یعنی حرکت در صراط مستقیم از روی علم، ایمان و عمل صالح.[۱۷] آیت‌الله مکارم شیرازی نیز فراز «إِنَّ اَلَّذِينَ قٰالُوا رَبُّنَا اَللّٰهُ ثُمَّ اِسْتَقٰامُوا» در آیه را شامل همه نیکی‌ها و صفات برجسته می‌داند؛ زیرا نخست از دل بستن به خدا و سپس ایمان محکم به او و در نهایت از محور قرار دادن ایمان در تمام زندگی سخن می‌گوید.[۱۸]
در برابر مؤمنان راسخ در ایمان، ذیل این آیه، از افراد سست ایمانی سخن گفته شده که دم از عشق خدا می‌زنند؛ ولی وقتی در برابر شهوات قرار می‌گیرند یا منافعشان در خطر می‌افتد، ایمان خود را از دست می‌دهند و در عمل مشرک می‌شوند؛[۱۹] چنانچه در روایتی از پیامبر اسلام(ص) آمده است که این آیه را تلاوت کرد و سپس فرمود: گروهی این سخن را گفتند؛ ولی بسیاری از آنها کافر شدند.[۲۰]
ولایت اهل بیت(ع) نماد استقامت در ایمان
در تفاسیر شیعی به چند روایت ذیل آیه ۳۰ سوره فصلت اشاره شده که استقامت در ایمان را به راسخ بودن بر ولایت اهل بیت(ع) تفسیر کرده‌اند.[۲۱] علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش، با استناد به روایات، استقامت بر ایمان را به استقامت بر ولایت امیرالمؤمنین علی(ع) تفسیر کرده است.[۲۲] همچنین استوار بودن شیعیان بر ولایت اهل بیت(ع) به‌عنوان نماد استقامت در ایمان، مضمون دو روایتی است که در تفسیر مجمع البیان، از محمد بن فضیل از امام رضا(ع)[۲۳] و در تفسیر نورالثقلین از ابی بصیر از امام باقر(ع) نقل شده است.[۲۴] مجلسی نیز در کتاب مرآة العقول در شرح روایتی از امام صادق(ع) ذیل این آیه، فراز «اسْتَقَامُوا عَلَى الْأَئِمَّةِ وَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ»[۲۵] در آن روایت را به راسخ بودن بر اعتقاد به ولایتِ همه ائمه(ع) تفسیر کرده است.[۲۶]
ایمنی مؤمنان از ترس و اندوه و ورود آنان به بهشت
نخستین بشارت فرشتگان به مؤمنان راسخ در ایمان، ایمنی از ترس و اندوه است. به گفته مفسران، مؤمنان ممکن است به‌خاطر گناهانی که از روی غفلت مرتکب شده‌اند یا اعمال نیکی که با سهل‌انگاری از انجام بازمانده‌اند، دچار ترس از عذاب الهی و اندوه محرومیت از بهشت شوند؛ به‌همین‌دلیل فرشتگان به آنان دلداری می‌دهند که از آن خوف و اندوه در امانند؛ چون گناهانشان آمرزیده می‌شود و عذاب از آنان برداشته خواهد شد. دومین نعمت خدا برای مؤمنان راستین که در این آیه به آن اشاره شده، بشارت ورود به بهشت است.[۲۷]
نزول فرشتگان بر ائمه(ع)
در تفسیر نورالثقلین روایتی نقل شده که شخصی به نام حمران بن اعین از امام باقر(ع) پرسید که شنیده‌ام ملائکه بر شما نازل می‌شوند، آیا چنین خبری صحت دارد که آن حضرت با تلاوت آیه ۳۰ سوره فصلت، این خبر را تأیید کرد.[۲۸]
پانویس
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۷، ص۳۸۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۰، ص۲۷۲.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۲۶، ص۷۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش،ج۲۰، ص۲۷۲.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۴۹۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۷، ص۳۹۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۲۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش،ج۲۰، ص۲۷۳-۲۷۴.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۲۶، ص۷۲.
- ↑ ترجمه قرآن محمدمهدی فولادوند.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ش، ج۱۷، ص۳۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۰، ص۲۶۹-۲۷۰.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۱۷۶، ص۲۵۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۲۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۷، ص۳۸۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۷، ص۳۸۰.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۴۹۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۰، ص۲۷۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۲۰.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۲۶، ص۷۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۰، ص۲۷۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۰، ص۲۷۰.
- ↑ حویزی، تفسیر نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۵۴۷.
- ↑ حویزی، تفسیر نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۵۴۶-۵۴۷.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۶۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۲۱.
- ↑ حویزی، تفسیر نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۵۴۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۲۰.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۴۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۲۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۷، ص۳۸۹-۳۹۰.
- ↑ حویزی، تفسیر نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۵۴۵.
منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۳۷۶ش.
- قمى، على بن ابراهيم، تفسیر القمی، مصحح طیب موسوی جزایری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
- حویزی، عبد على بن جمعة، تفسیر نور الثقلین، مصحح سید هاشم رسولی محلاتی، قم، نشر اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- شريف الرضي، محمد بن حسين، نهج‌البلاغه، به تصحیح صبحی صالح، قم، نشر هجرت، ۱۴۱۴ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، نشر فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، مصحح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.
- مغنیه، محمدجواد، الکاشف فی تفسیر القرآن، قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.