آیه ۱۸۶ سوره بقره آیه‌ای است درباره مناجات و دعا که در آن خدا خود را نزدیک به بندگان توصیف کرده و بر اساس تفسیر مفسران وعده اجابت همه دعاهای بندگان را می‌دهد. تنها شرط استجابت دعا در این آیه خالص بودن دعا دانسته شده است. علامه طباطبائی آیه را به دلیل هفت بار استفاده از ضمیر اول‌شخص مفرد، آیه‌ای منحصر به فرد معرفی می‌کند و بنابر تفسیر سبزواری مفرد بودن ضمیر‌ها نشان‌دهنده آن است که استجابت دعا در انحصار خداوند است. این آیه در بین آیات مربوط به روزه و احکام آن آمده است و برخی آن را مختص به دعای روزه‌داران دانسته‌اند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۱۸۶ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| درباره | مناجات، دعا |
| آیات مرتبط | آیه ۶۰ سوره غافر |
جایگاه آیه
موضوع اصلی آیه ۱۸۶ سوره بقره مناجات، دعا و استجابت دعا است[۱] و به گفته مفسرانی هم‌چون صادقی تهرانی و مدرسی، از آنجا که ماه رمضان و ماه روزه ماه دعا کردن و استجابت دعا است[۲] این آیه بین آیات وجوب روزه و آیه ۱۸۷ که بیان‌کننده احکام تفصیلی روزه است قرار گرفته است.[۳] تفسیر حجة التفاسیر از کاشف نقل کرده است که این آیه برای بیان استجابت دعای شخص روزه‌دار است.[۴]
﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ ١٨٦﴾ [بقره:186]
﴿و هرگاه بندگان من از تو دربارهٔ من بپرسند [بگو] من نزدیکم و دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا بخواند اجابت می‌کنم پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند باشد که راه یابند ١٨٦﴾
دعوت به دعا
به گفته طباطبائی نویسنده تفسیر المیزان در این آیه هم اصل اجابت دعا مطرح شده هم علت این اجابت. علت اجابت دعا آن است که دعاکنندگان بندگان خداوند هستند و این بندگی سبب نزدیکی و قرب آن‌ها به خدا است که بندگی بندگان است. و چون این بندگان به خدا نزدیکند خداوند استجابت را بدون شرط و مطلق بیان کرده است. وقتی اجابت مطلق باشد، شامل هر دعایی از سوی بندگان خواهد بود.[۵]
بنا به تفسیر طباطبائی و صادقی تهرانی در تفسیر الفرقان، تنها شرطی که برای استجابت دعا ذکر شده عبارت «اذا دَعانِ» می‌باشد یعنی اگر دعا کنند و مرا بخوانند. منظور این جمله آن است که دعا وقتی استجابت می‌شود که حقیقتا دعا باشد یعنی از زبانی هماهنگ با قلب و با توجه کامل بیرون آمده باشد، نه این که صرفا دعای زبانی باشد که اصلا دعا محسوب نمی‌شود.[۶]
آرایه‌های ادبی آیه
به گفته علامه طباطبائی در این آیه خداوند با ضمیر متکلم سخن گفته است نه ضمیر غایب. و به جای کلمه «مردم» از تعبیر «عبادی» به معنای بندگانم استفاده کرده است. واسطه را حذف کرده است یعنی نگفته است که ای پیامبر بگو که من نزدیکم، بلکه خودش مستقیم گفته است که «إنّی قریب». هم‌چنین برای اجابت دعا از فعل مضارع استفاده کرده است تا استمرار اجابت را برساند. چنان که با عبارت «اذا دعان» وقتی مرا بخواند نشان می‌دهد که اجابت دعا هیچ قید و شرطی ندارد.[۷]
به گفته طباطبایی استفاده از ضمیر متکلم هفت‌بار تکرار شده است و این روش آیه ۱۸۶ را به آیه‌ای منحصر به‌فرد تبدیل کرده است.[۸] به گفته تفسیر نمونه همان‌گونه که خداوند هفت بار به خود اشاره کرده است هفت بار نیز به بندگان اشاره کرده است تا از این طریق نهایت محبت و ارتباط خود با بندگان را بیان کند.[۹] و به گفته صادقی تهرانی این تکرار هفت‌گانه برای برداشتن حجاب‌های هفت‌گانه بین خدا و بندگان است.[۱۰] سید عبدالاعلی سبزواری مفسر و مرجع تقلید نوشته است مفرد آمدن کلمات عَنّی، إنّی و اُجیبُ نشان می‌دهد که استجابت دعا منحصر در خداوند است و هیچ واسطه‌ای در این کار دست ندارد. زیرا اجابت به معنای تصرف عالم ملکوت در عالم ملک است که شایسته هیچ موجود دیگری جز خداوند نیست.[۱۱]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۶۳۸.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۳۳۳.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۷.
- ↑ بلاغی، حجة التفاسیر، ۱۳۴۵ش، ج۱، ص۱۴۳.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۳۳.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۳۳؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۹.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۳۱.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۳۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۶۳۸.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۸.
- ↑ سبزواری، مواهب الرحمان، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۶۰.
منابع
- بلاغی، سید عبدالحجة، حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر، بی‌نا، قم، ۱۳۴۵ش.
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، مؤسسة اهل البیت، بیروت، ۱۴۱۰ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، فرهنگ اسلامی، قم، ۱۴۰۶ق.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دار الاعلمی للمطبوعات، بیروت،۱۳۹۳ق.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، دار محبی الحسین، تهران، ۱۴۱۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، و دیگران، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۷۳ش.