آیه استیذان
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه استیذان |
| واقع در سوره | نور |
| شماره آیه | ۵۸ |
| جزء | ۱۸ |
| اطلاعات محتوایی | |
| موضوع | روابط خانواده |
آیه اِستیذان (سوره نور:۵۸) به لزوم اجازه گرفتن فرزندان و بردگان، هنگام ورود به اتاق خصوصی پدر و مادر یا مالکِ برده اشاره دارد. استیذان به معنای اذن گرفتن است و از این رو این آیه را به این نام می‌خوانند. برخی به دلیل اشاره به اجازه خواستن در آیاتی دیگر، عنوان استیذان را مختص این آیه ندانسته‌اند.
مفسران معتقدند این آیه به این نکات اشاره دارد: مرد بايد زمانی را به همسر خود اختصاص دهد. فرزندان و خدمتگزاران نیز بایستی این حریم را رعایت کنند. کودکان نیز بايد احكام خانواده را بدانند و مراعات كنند. والدین مسئول آموزش احكام شرعی به فرزندان هستند. برخی از فقیهان مسلمان، بر اساس این آیه، اجازه گرفتن فرزندان و بردگان به هنگام ورود به اتاق خصوصی والدین یا مالکشان را واجب دانسته‌اند؛ اما برخی از فقیهان آن را واجب ندانسته‌اند یا مربوط به زمان‌هایی خاص دانسته‌اند.
متن و ترجمه آیه
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ٥٨﴾ [نور:58]
﴿ای کسانی که ایمان آورده‌اید قطعا باید غلام و کنیزهای شما و کسانی از شما که به [سن] بلوغ نرسیده‌اند سه بار در شبانه روز از شما کسب اجازه کنند پیش از نماز بامداد و نیمروز که جامه‌های خود را بیرون می‌آورید و پس از نماز شامگاهان [این] سه هنگام برهنگی شماست نه بر شما و نه بر آنان گناهی نیست که غیر از این [سه هنگام] گرد یکدیگر بچرخید [و با هم معاشرت نمایید] خداوند آیات [خود] را این گونه برای شما بیان می‌کند و خدا دانای سنجیده‌کار است ٥٨﴾
سوره نور: آیه ۵۸
نام‌گذاری
واژه استیذان برگرفته از کلمه اذن و به‌معنای اجازه خواستن است.[۱] بر اساس نظر برخی از مفسران آیه استیذان که درباره اجازه گرفتن بردگان و اطفال برای ورود به اتاق خصوصی مالکِ برده و پدر و مادر در سه وقت خاص نازل شد، آیه ۵۸ سوره نور است.[۲] این سه وقت چنان‌که در متن آیه اشاره شده، پیش از نماز صبح، پیش از نماز ظهر و پس از نماز عشاء است؛[۳] اگرچه برخی دیگر عنوان آیه استیذان را در آیه ۶۲ سوره نور درباره اجازه خواستن بعضی از مسلمانان در جریان جنگ خندق یا غزوه تبوک نیز دانسته‌اند.[۴][یادداشت ۱] محتوای این آیه از دستورات اخلاقی اسلام است.[۵]
نکات تفسیری و پیام‌ها
- منظور از جمله «حِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ» (و نيمروز كه جامه‌هاى خود را بيرون مى‌آوريد) در آوردن لباس است که کنایه از قرار گرفتن در وضعیتی است که انسان دوست ندارد بیگانه‌ای او را تماشا کند. [۶]
- کلمه عورت به معناى عیب است و اگر آن را عورت نامیده‌اند، چون هر کس عار دارد از اینکه آن را هویدا کند، و شاید مراد از آن در آیه شریفه هر چیزى باشد که سزاوار است پوشانده شود. [۷]
- از ظاهر تعبیر «الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ» بر مى‌آید که مراد از آن تنها غلامان است (چون کلمه «الّذین» براى مردان است نه کنیزان (هر چند که می‌توان از باب تغلیب کنیزان را نیز مشمول حکم کرد) و روایات هم بر اختصاص حکم استیذان به غلامان دلالت دارند. [۸]
- منظور از «وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ» (و كسانى از شما كه به [سنِ] بلوغ نرسيده‌اند) به قرینه (ثلاث عورات لکم) کودکانی هستند که به بلوغ نرسیده‌اند ولی( ممیّز) اهل تمییز هستند و عورت را از غیر عورت تشخیص می‌دهند.[۹]
قرائتی مفسر قرآن، در تفسیر نور پیام‌هایی را از آیه استفاده کرده که برخی از آنها چنین‌اند: مسئول آموزش احكام دين به فرزندان، والدين مؤمن هستند. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ»،محل خواب والدين، اگر جدا از فرزندان باشد، نياز به اذن دارد، كودكى و بردگى، بهانه‌اى براى شكست حريم ديگران نيست. مرد بايد در طول شبانه روز، اوقاتى را به همسر خود اختصاص دهد، حتى فرزندان نابالغ بايد احكام خانواده را بدانند و مراعات كنند.[۱۰] علامه طباطبایی امر درآیه را متوجه به اولیا و والدین دانسته که باید به خدمتکاران و فرزندانشان دستور الهی را ابلاغ کنند.[۱۱] اما محقق اردبیلی مخاطب در آیه را اطفال و کودکان دانسته که مستقیما امر الهی متوجه به آنان است. [۱۲]
حکم استیذان
درباره واجب یا مستحب بودن اجازه گرفتن فرزندان و بردگان از والدین و مالک برده، هنگام ورود به اتاق خصوصی آنان اختلاف نظر وجود دارد.[۱۳]
براساس آیه ۵۹ سوره نور، حکم اجازه و استیذان برای افراد بالغ همیشه واجب است و اختصاص به زمان خاصی ندارد؛ اما وجوب این حکم دربارۀ کودکان نابالغ از نگاه برخی مختص به این سه زمان خاص است، اگرچه کودک نابالغ هنوز مکلف به شمار نمی‌آید.[۱۴]
امین الاسلام طبرسی در تفسیر مجمع البیان از جبایی نقل کرده که آیه دلالت بر واجب بودن استیذان بر بالغان در همه حالات و
بر اطفال در این سه زمان خاص دارد.[۱۵] محقق اردبیلی هرچند امکان مستحب بودن استیذان برای اطفال و نابالغان را (از باب ارشاد و آموزش) مطرح کرده است ولی در نهایت وجوب استیذان را از آیه نسبت به بالغان قطعی دانسته و نسبت به اطفال نیز از ظاهر آیه واجب بودن استیذان را فهمیده است.[۱۶] مطهری، فقیه و مفسر شیعی، آیه استیذان را مختص به خانه‌هایی که زن در آن است(محل زندگی مشترک میان مرد با همسرش) ندانسته است و از این باب که هرکسی باید تسلط مطلق به داخل زندگی خود داشته باشد قلمرو آیه را گسترده تر دانسته است. [۱۷]
برخی از مفسران ممنوعیت ورود به جایگاه اختصاصی مردان و زنان را منحصر به این سه زمان ندانسته و دلالت داشتن این فراز از آیه محل بحث «لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ ۚطَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ» بر مجاز بودن ورود در غیر این سه زمان را رد کرده و اذن گرفتن (در صورت علم یا گمان داشتن به تحقق شرایطی که نیاز به اذن دارد) را در غیر این سه زمان نیز واجب دانسته‌اند. [۱۸]
پانویس
- ↑ راغب، المفردات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵؛ دهخدا، لغت نامه، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۲۲۰۲.
- ↑ صاحب جواهر، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج ۲۹، ص۸۳.
- ↑ قربانی لاهیجی، تفسیر جامع آیات الاحکام، ۱۳۸۴ش، ج۹، ص۲۴۵.
- ↑ کاشانی، خلاصه منهج الصادقین، ۱۳۶۳ش، ج۴، ص۲۱؛ حریری، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۲.
- ↑ قربانی لاهیجی، تفسیر جامع آیات الاحکام، ۱۳۸۴ش، ج۹، ص۲۴۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۱۵، ص۱۶۳.
- ↑ موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۲۲۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۱۵، ص۱۶۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۲۶۹؛ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۱۵، ص۱۶۳.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۶، ص۲۱۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۱۵، ص۱۶۳.
- ↑ اردبیلی، زبدة البیان، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، ص۵۵۰.
- ↑ قربانی لاهیجی، تفسیر جامع آیات الاحکام، ۱۳۸۴ش، ج۹، ص۲۴۴
- ↑ مقدّس اردبیلی، زبدة البیان، مکتبة المرتضویه، ج۱، ص۵۵۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۲۶۹.
- ↑ مقدّس اردبیلی، زبدة البیان، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، ج۱، ص۵۵۰.
- ↑ مطهری، یادداشت‌ها، ج۳، ص۱۵۶، سامانه جامع استاد شهید مطهری.
- ↑ الالوسی، تفسير روح المعاني، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۴۰۴.
یادداشت
- ↑ آیه ۶۲ سوره نور«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَىٰ أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّىٰ يَسْتَأْذِنُوهُ ۚ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ۚ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»ترجمه: جز اين نيست كه مؤمنان كسانى‌اند كه به خدا و پيامبرش گرويده‌اند، و هنگامى كه با او بر سر كارى اجتماع كردند، تا از وى كسب اجازه نكنند نمى‌روند. در حقيقت، كسانى كه از تو كسب اجازه مى‌كنند؛ آنانند كه به خدا و پيامبرش ايمان دارند. پس چون براى برخى از كارهايشان از تو اجازه خواستند، به هر كس از آنان كه خواستى اجازه ده و برايشان آمرزش بخواه كه خدا آمرزنده مهربان است.
منابع
- الالوسی، محمود بن عبدالله، تفسير روح المعاني، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۵.
- حریری، محمدیوسف، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، قم، هجرت، ۱۳۸۴ش.
- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ناشر: دفتر نشر الكتاب، قم چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۶۲ش،
- طباطبایی، سید محمدحسین، الميزان في تفسير القرآن، منشورات اسماعیلیان.
- کاشانی، فتح الله، خلاصه منهج الصادقین، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن،۱۳۸۳ش.
- قربانی لاهیجی، زین العابدین، تفسیر جامع آیات الاحکام، تهران، سایه، ۱۳۸۴ش.
- مطهری، مرتضی، یادداشت‌ها، سامانه جامع استاد شهید مطهری.
- مقدّس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، مکتبة المرتضویه، بیتا.
- موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان،