پرش به محتوا

آیه ۱۱۸ سوره آل‌عمران

از ویکی شیعه
آیه ۱۱۸ سوره آل‌عمران
مشخصات آیه
واقع در سورهآل عمران
شماره آیه۱۱۸
جزء۴
اطلاعات محتوایی
شأن نزولارتباط گرفتن برخی از مسلمانان با یهودیان یا منافقان
مکان نزولمدینه
موضوعهشدار نسبت به ارتباط نزدیک با بیگانگان و آسیب دیدن جامعه اسلامی از این طریق
آیات مرتبط۵۲ مائده و ۱۶ توبه


آیه ۱۱۸ سوره آل‌عمران مسلمانان را از برقراری رابطه صمیمانه با غیرمسلمانان و افراد منافق بازمی‌دارد تا انسجام درونی جامعه اسلامی حفظ شود. این آیه با اشاره به دشمنی آشکار و پنهان آنان، مسلمانان را به هوشیاری و عدم افشای اسرار نزد غیرمسلمانان تشویق می‌کند. شأن نزول آیه نیز به روابط برخی مسلمانان با یهودیان و منافقان مدینه مربوط است که باعث افشای مسائل داخلی مسلمانان می‌شد.

گفته شده این آیه نشان‌دهنده راهبرد کلی جامعه اسلامی در سیاست خارجی و روابط با سایر ملت‌ها است. فقیهان شیعه با استناد به آیه ۱۱۸ سوره آل‌عمران، معتقدند که عامل زکات، کاتب قاضی، وصی و فرستاده در جنگ باید مسلمان باشد. به باور جوادی آملی از مفسران شیعه، نهی از ارتباط با کافران در این آیه به‌صورت مطلق نیست؛ بلکه ایجاد روابط بین‌المللی با هر کسی تا زمانی که آسیبی به مسلمانان نرساند و بر اساس حق و عدالت باشد، به صورت هوشیارانه مانعی ندارد.

هشدار درباره دوستی با غیر مومنان

آیه ۱۱۸ سوره آل‌عمران به مسلمانان درباره دوستی با بیگانگان و افراد منافق هشدار می‌دهد. این آیه به مسئله اعتماد و روابط اجتماعی اشاره دارد و برای حفظ انسجام درونی جامعه اسلامی، راهبرد ارائه می‌کند.[۱] آیه ۱۱۸ آل‌عمران با آیاتی که بر حفظ وحدت مسلمانان و مقابله با منافقان تأکید دارند، همچون آیات ۵۲ سوره مائده و ۱۶ سوره توبه مرتبط است.[۲] علامه طباطبایی واژه «بطانة» که در این آیه بکار رفته را به‌معنای «دوست صمیمی» یا «مشاور خصوصی» می‌داند و معتقد است با توجه به نهی موجود در آیه، مسلمانان نباید با کسانی که به جامعه اسلامی تعلق ندارند و نسبت به مسلمانان نیت سوء دارند، رابطه صمیمی برقرار کنند.[۳] همچنین گفته شده خداوند در انتهای این آیه، با تأکید بر مشخص شدن ویژگی‌های دشمن توسط او، از مؤمنان می‌خواهد که از عقل و درایت خود در چگونگی مواجهه با دشمنان استفاده کنند.[۴]

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ ۝١١٨ [آل عمران:118]|﴿ای کسانی که ایمان آورده‌اید از غیر خودتان [دوست و] همراز مگیرید [آنان] از هیچ نابکاری در حق شما کوتاهی نمی‌ورزند آرزو دارند که در رنج بیفتید دشمنی از لحن و سخنشان آشکار است و آنچه سینه‌هایشان نهان می‌دارد بزرگتر است در حقیقت ما نشانه ها[ی دشمنی آنان] را برای شما بیان کردیم اگر تعقل کنید ۝١١٨

چرایی نهی از دوستی با غیرمؤمنان

جوادی آملی (زاده: ۱۳۱۲ش) از مفسران شیعه در تفسیر تسنیم چند دلیل درباره نهی از دوستی با غیرمؤمنان در آیه ۱۱۸ سوره آل عمران بیان کرده است:

  • آنان در پی فساد و نابودی جامعه اسلامی هستند.
  • این افراد دوست دارند مسلمانان را در رنج و عذاب ببینند.
  • دشمنی و کینه‌توزی آنان حتی از ظاهر کلامشان پیداست.
  • آنچه در دل دارند، به‌مراتب شدیدتر و خطرناک‌تر از چیزی است که آشکار می‌کنند.[۵]

البته جوادی آملی معتقد است نهی از ارتباط با کافران در این آیه به صورت مطلق نیست؛ بلکه رابطه بین‌المللی با هر کسی تا زمانی که آسیب به مسلمانان نباشد و بر اساس حق و عدالت باشد، به صورت هوشیارانه مانعی ندارد. با این حال نمی‌توان ولایت کافران و دوستی آن‌ها را پذیرفت.[۶]

صادقی تهرانی از دیگر مفسران شیعه نیز در تفسیر الفرقان، ضرورت حفظ استقلال فکری و اجتماعی مسلمانان را دلیل این نهی در آیه می‌داند؛ زیرا ایجاد روابط صمیمی با دشمنان در اصل اجازه دادن به نفوذ دشمنان در تصمیم‌گیری‌های داخلی و در نتیجه مواجه کردن جامعه اسلامی با خطرات جدی است.[۷]

استنباط‌های فقهی

فقیهان شیعه از آیه ۱۱۸ سوره آل‌عمران در استنباط برخی احکام بهره برده‌اند:

  • مؤمنان نباید کافران را به‌عنوان دوست و یاور خود برگزینند. نباید از آنها کمک بگیرند یا محبت و دوستی خود را نسبت به آنان ابراز کنند.[۸]
  • حسینعلی منتظری (درگذشت: ۱۳۸۸ش) در کتاب دراسات فی ولایة الفقیه، این آیه را نشان‌دهنده راهبرد کلی حاکم اسلامی در سیاست خارجی و روابط با سایر ملت‌ها می‌داند.[۹] به عقیده وی براساس این آیه و ادله دینی دیگر، حاکم اسلامی باید در روابط بین‌المللی، حقوق دیگران را نقض نکند و همزمان جلوی احاطه سیاسی، اقتصادی یا فرهنگی دیگران را بر مسلمانان بگیرد.[۱۰]

شأن نزول

شیخ طوسی (درگذشت: ۴۶۰ق)، به نقل از ابن عباس و حسن بصری آورده است که گروهی از مؤمنان به دلیل روابط دوستانه‌ای که در دوران جاهلیت با برخی از مشرکان، یهود و منافقان داشتند، از قطع ارتباط با آنان نگران بودند. خداوند با نازل‌کردن این آیه، آنان را از این دوستی و گرایش منع کرد.[۱۵] به نقل از مجاهد بن جبر (جُبَیر) (درگذشت: ۱۰۴ق)،‌ این آیه در رابطه با منافقین مدینه نازل شده است.[۱۶] همچنین طبق نقل تنویر المقباس، تفسیر منسوب به ابن‌عباس، نهی مؤمنان از معاشرت با یهود و افشای اسرار برای آن‌ها، علت نزول این آیه بوده است.[۱۷]

تفسیر نمونه معاشرت با یهودیان را به‌سبب قرابت، همسایگی، یا حق رضاع و یا پیمانی دانسته که مسلمانان پیش از اسلام با آنان بسته بودند.[۱۸] مفسران معتقدند روایات نقل شده در شان نزول این آیه موجب اختصاص حکم آن در آن موارد نمی‌شود. این حکم، عمومیت داشته و در هیچ زمانی مسلمانان نباید با دوستی و هم‌رازی با دشمنان، زمینه آسیب به جامعه اسلامی را فراهم کنند.[۱۹]

پانویس

  1. جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۴۲۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۶۶.
  2. نگاه کنید به: جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۴۳۰-۴۳۱.
  3. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج، ص۳۸۶-۳۸۷.
  4. قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۵۹۱.
  5. جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۴۳۲-۴۳۳.
  6. جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۴۲۶.
  7. صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۵، ص۳۵۲-۳۵۳.
  8. جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۲۰، ص۳۷۰.
  9. منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۹.
  10. منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۱.
  11. علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۷۷.
  12. علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۹۲-۹۳.
  13. بروجردی، تقریرات ثلاثة، ۱۴۱۳ق، ص۹۰-۹۱.
  14. شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۱۳.
  15. شیخ طوسی، التبیان،‌ دار إحیاء التراث العربی، ج۲،‌ ص۵۷۰.
  16. قرشی مخزومی، تفسیر مجاهد، ۱۴۱۰ق، ص۲۵۸.
  17. ابن‌عباس، تنویر المقباس،‌ ۱۴۲۵ق، ص۷۱.
  18. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۶۳.
  19. برای نمونه نگاه کنید به: جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۵، ص۴۴۳؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۵، ص۳۵۲-۳۵۳.

منابع

  • ابن‌عباس، عبدالله بن عباس، تنویر المقباس من تفسیر إبن عباس،‌ بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۵ق.
  • بروجردی، حسین، تقریرات ثلاثة، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۳ق.
  • جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم السلام)، ۱۴۲۳ق.
  • جوادی آملی، عبدالله، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۸۷ق.
  • صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، بیروت، الاعلمی فی المطبوعات، ۱۴۰۶ق
  • طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، الاعلمی فی المطبوعات، ۱۳۹۰ق.
  • علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۱۴ق.
  • قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
  • قرشی مخزومی، مجاهد بن جبر، تفسیر مجاهد، مصر، دارالفکر الاسلامی الحدیثة، ۱۴۱۰ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
  • منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، ۱۴۰۹ق.