آیه اهله
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۱۸۹ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | سوال از پیامبر(ص) درباره حکمت تغییرات در هلال ماه |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | بیان حکمت هلال ماه، نفی خرافات زمان جاهلیت |
| آیات مرتبط | آیه ۵ سوره یونس، آیه ۱۲ سوره اسراء |
آیه اَهِلَّه یا آیه ۱۸۹ سوره بقره، در پاسخ به پرسشی درباره هلال ماه، فلسفه وجود آن را در تنظیم گاهشماری و احکام شرعی مانند حج و روزه بیان میکند. همچنین این آیه ضمن دعوت به تقوا، باورهای خرافی جاهلیت، مانند ورود به خانهها از پشت خانه در حال احرام را رد کرده و نیکوکاری را در پرهیزگاری معرفی میکند.
در روایات، اشاره به «ورود از در» در این آیه، نمادی از توجه به اهلبیت(ع) بهعنوان راه هدایت بیان شده است. در تفاسیر فلسفی، اجتماعی و اخلاقی این آیه، ارتباط میان طبیعت و شریعت، و نیز اهمیت اصول اخلاقی برجسته شده است.
نقش هلال ماه در تعیین اوقات شرعی
آیه ۱۸۹ سوره بقره که به آیه اَهِلَّه نیز نامگذاری شده[۱] به موضوعی فقهی و اجتماعی اشاره داشته و به سؤالی پاسخ میدهد که از پیامبر(ص) درباره چرایی وجود هلال ماه پرسیده شده بود. گفته شده که فلسفه وجودی هلال ماه بنابر این آیه، گاهشماری برای مردم و تعیین ایام حج بوده است.[۲]
بهگفته علامه طباطبایی، آیه اهله، هلال ماه را ابزاری برای تنظیم امور شرعی معرفی میکند.[۳] فقیهان شیعه در مباحث فقهی مرتبط، همچون رؤیت هلال،[۴] تعیین حدود سال قمری،[۵] و ماه[۶] به این آیه استناد کردهاند. عبدالله جوادی آملی از مفسران شیعه، این آیه را با آیات ۵ سوره یونس و ۱۲ سوره اسراء هممضمون دانسته که اشاره به کارایی تغییرات ماه در حساب روزها دارند.[۷]
آیه مذکور در ادامه بیان حکمتهای تغییر هلال ماه برای تنظیمگری امور شرعی، مسلمانان را به دوری از خرافات و اعمال بیاساس و تقویت رفتارهای معقول و متکی بر تقوا دعوت میکند.[۸]
﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ١٨٩﴾ [بقره:189]
﴿دربارهٔ [حکمت] هلالها[ی ماه] از تو میپرسند بگو آنها [شاخص] گاهشماری برای مردم و [موسم] حجاند و نیکی آن نیست که از پشت خانهها درآیید بلکه نیکی آن است که کسی تقوا پیشه کند و به خانهها از در [ورودی] آنها درآیید و از خدا بترسید باشد که رستگار گردید ١٨٩﴾
سوره 2: آیه 189
مرجعیت اهلبیت(ع) در امور دین
آیه ۱۸۹ سوره بقره، یکی از ۱۵ آیه قرآن است که با عبارت یَسْأَلُونَکَ (از تو میپرسند) آغاز میشود. تکرار این تعبیر در قرآن، دلیلی بر مرجعیت پیامبر(ص) برای پاسخ به سؤالات و استقبال وی از این کار دانسته شده است.[۹]
در روایات شیعه که ناظر به این آیه وارد شده، گفته شده که ورود به خانهها از طریق درهایشان در این آیه، اشاره به اهلبیت(ع) دارد. علی بن ابراهیم قمی، محدث و مفسر شیعه در قرن سوم هجری، با اشاره به حدیث مدینة العلم، منظور آیه از در را حضرت علی(ع) میداند.[۱۰] محمد بن حسن صفار قمی (درگذشته ۲۹۰ق) نیز روایتی از امام باقر(ع) نقل کرده است که بر اساس آن پیامبر و آل او درهایی هستند که برای حرکت به سمت خدا، باید از طریق آنها وارد شد.[۱۱] بر اساس گزارشی از تفسیر فرات بن ابراهیم کوفی (درگذشته ۳۵۲ق)، پیامبر(ص) خود را بابالله و حضرت علی(ع) را باب خودش معرفی کرده و بیان میکند که اگر کسی از راه دیگری برود، به مقصد نخواهد رسید.[۱۲] برای اثبات اعتبار سخنان معصومان(ع) نیز به این آیه استناد شده است.[۱۳]
رویکردهای تفسیری درباره آیه
مفسران شیعه در تفسیر این آیه روشهای مختلفی داشتهاند؛ علامه طباطبایی در تفسیر المیزان با رویکردی فلسفی، این آیه را بیانگر ارتباط میان طبیعت و شریعت دانسته و گفته که تغییرات هلال ماه، جلوهای از نظم الهی در طبیعت است که به تنظیم امور شرعی و اجتماعی کمک میکند.[۱۴] عبدالله جوادی آملی و اکبر هاشمی رفسنجانی از مفسران شیعه در قرن چهاردهم نیز با رویکردی اجتماعی به آیه، آن را نشاندهنده اصلاح سنتهای جاهلی و جایگزینی آنها با اصولی منطقی و اخلاقی دانستهاند؛ بهگفته آنها، قرآن در این آیه به جامعه اسلامی میآموزد که نیکوکاری در گرو رفتارهای اخلاقی و منطقی است، نه اعمال ظاهری بیمبنا.[۱۵] همچنین عبدالله جوادی آملی و محسن قرائتی، با رویکردی اخلاقی به آیه، تصریح کردهاند که تقوا بهعنوان محور نیکوکاری در این آیه معرفی شده، و ورود از درهای خانه، بهصورت نمادین، نشاندهنده رعایت اصول اخلاقی و پرهیز از میانبرهای غیرمنطقی در زندگی است.[۱۶]
شأن نزول
بر اساس روایات تفسیری، شان نزولهایی برای آیه ۱۸۹ سوره بقره بیان شده است:
- طبق روایت فضل بن حسن طبرسی (درگذشته ۵۴۸ق)، این آیه در پاسخ به پرسش یهودیان درباره فلسفه و هدف خلقت هلال ماه نازل شد. آنان از پیامبر(ص) درباره علت تغییر در هلال ماه سؤال کردند، و خداوند با نزول این آیه، هدف از هلال ماه را مشخص کرد.[۱۷] فخر رازی (درگذشته ۶۰۶ق)، مفسر اهلسنت، سؤال را مربوط به دو نفر از انصار به نامهای معاذ بن جبل و ثعلبة بن غنم از اصحاب پیامبر(ص) دانسته است.[۱۸]
- بر اساس گزارش تفسیر نمونه، در زمان جاهلیت برخی معتقد بودند که ورود به خانهها از درها هنگام احرام از محرمات احرام بوده و باید آن را ترک کرد. قرآن این باور را رد کرده و تأکید میکند که نیکی در تقواست، نه در پیروی از عادات خرافی، و دستور میدهد از راه عادی به خانهها وارد شوید.[۱۹]
- بر اساس گزارشی دیگر، در دوران جاهلیت پیش از اسلام، اگر کسی در کاری ناکام میماند، به جای ورود از در خانه، از پشت آن وارد میشد و این عادت را یک سال ادامه میداد. خداوند در این آیه چنین رفتار خرافی را نهی کرده و تأکید کرده که نیکوکاری در پرهیزگاری و توکل به خداوند است، نه در پیروی از اینگونه باورهای بیپایه.[۲۰]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ص۱۸۳.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۹۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۵۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، ۱۴۰۵ق، ج۱،ص۱۵۸؛ علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۴۹۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۵۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۶۰.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۵۳۶-۵۳۷.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۳۳۹-۳۴۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۱۳-۱۴.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۶۸.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۹۹.
- ↑ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۶۳-۶۴.
- ↑ بروجردی، منابع فقه شیعه، ۱۳۸۷ش،ج۱، ص۴۲۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۵۶.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۵۴۶-۵۴۷؛ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۷۷-۴۷۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۵۴۹-۵۵۰؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ طبرسی، مجمعالبیان، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۵۰۸.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۲۸۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۱۲.
- ↑ ابنکیسان، تفسیر ابی بکر الاصمّ، ۱۴۲۸ق، ص۱۲۰.
منابع
- ابنکیسان، عبدالرحمن، تفسیر ابیبکر الاصمّ، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- بروجردی، سید حسین، منابع فقه شیعه، تهران، فرهنگ سبز، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامي طبقا لمذهب أهل البیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بيت(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، کتاب الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، مکتبة المرتضویة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم، مكتبة آيةالله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، الاعلمی فی المطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة في أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، ۱۳۸۶ش.
- هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، قم، مؤسسة دائرة معارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۵ش.
فضائل اهلبیت علیهمالسلام | ||
|---|---|---|
| قرآن |  | |
| روایات | ||
| وقایع | ||
| کتابها | مناقب • الثاقب فی المناقب • خصائص الأئمة • الیقین • نوادر المعجزات • اثبات الهداة • تأویل الآیات الظاهرة • الرسالة العلویة • الدر النظیم • عیون المعجزات • فضائل الخمسة • الکلمة الغراء • المناقب و المثالب • ریاض الابرار • فضائل اهل بیت • الهدایة الکبری • مدینة المعاجز • الخرائج و الجرائح • تنزیه الانبیاء • نور الابصار • نظم درر السمطین • فرائد السمطین • تذکرة الخواص • جواهر العقدین • الانوار الباهرة • مناقب آل محمد • مطالب السؤول • اتحاف السائل • المعیار و الموازنة • احیاء المیت • معارج الوصول • نخب المناقب • الفصول العلیة • غایة المرام فی فضائل علی • موسوعة اهلالبیت | |
| مرتبط | ||
| آیات | آیه ولایت • آیه اولیالامر • آیه تطهیر • آیه مباهله • آیه صادقین • آیه خیر البریه • آیه اکمال • آیه تبلیغ • آیه انذار • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه ود • آیه لیلة المبیت • آیه انفاق • آیه نجوا • آیه شاهد • آیه نصر • آیه سقایة الحاج • آیه ۲۰ سوره توبه • آیه علمالکتاب • آیه ۵۶ سوره مائده • آیه اهله |  | |||
|---|---|---|---|---|---|
| روایات | |||||
| القاب | |||||
| کتابها |
| ||||
| وقایع | |||||
| وابسته | |||||