آیه ۱۰۳ سوره توبه
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه ۱۰۳ سوره توبه |
| واقع در سوره | توبه |
| شماره آیه | ۱۰۳ |
| جزء | ۱۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | وجوب زکات |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
| درباره | گرفتن زکات و آثار پرداخت زکات و دعا در حق زکات‌دهندگان |
| آیات مرتبط | آیه ۶۰ سوره توبه |
آیه ۱۰۳ سوره توبه از پیامبر اسلام(ص) می‌خواهد که زکات اموال مردم را از آنان به صورت مستقیم بگیرد، نه اینکه خودشان به میل خود در مصارف آن صرف کنند. در این آیه علت گرفتن زکات را تطهیر و پرورش مال و صاحب مال از ناپاکی بیان می‌کند. خداوند به پیامبر(ص) امر می‌کند که بر پرداخت‌کنندگان آن اموال درود بفرستد و برایشان دعا کند که درود پیامبر(ص) سبب آرامش آنهاست. مفسران بر اساس این آیه، حکم به جواز فرستادن صلوات بر غیر پیامبر(ص) کرده‌اند.
شأن نزول و نکات کلی آیه
شأن نزول آیه ۱۰۳ سوره توبه درباره گروهی از مسلمانان گزارش شده که از رفتن به جنگ تبوک کوتاهی کردند و برای جبران اشتباه خود اموالی را نزد پیامبر(ص) آوردند، ولی پیامبر(ص) نپذیرفت و منتظر دستور خدا ماند؛ تا اینکه این آیه نازل می‌شود و در آن به پیامبر(ص) دستور می‌دهد که مقداری از اموال آنها را بگیرد.[۱] خداوند در این آیه به پیامبر(ص) امر می‌کند که بر پرداخت‌کنندگان آن اموال درود بفرستد و برایشان دعا کند که درود پیامبر(ص) سبب آرامش آنهاست.[۲] در پایان آیه نیز می‌گوید: «خداوند شنوا و دانا است»، مکارم شیرازی از مفسران شیعی، در معنای این قسمت از آیه می‌گوید، یعنی خداوند هم دعای پیامبر(ص) را می‌شنود، و هم از نیت زکات‌دهندگان آگاه است.[۳]
﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ١٠٣﴾ ﴿از اموال آنان صدقه‌ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه‌شان سازی و برایشان دعا کن زیرا دعای تو برای آنان آرامشی است و خدا شنوای داناست ١٠٣﴾
طبرسی در تفسیر مجمع البیان مقصود از صدقه در این آیه را زکات واجب می‌داند[۴] و معتقد است همه مسلمانان به‌پرداخت آن موظفند.[۵] علامه طباطبایی در تفسیر المیزان معتقد است اینکه خداوند نفرمود: «مِنْ مالِهِمْ» بلکه فرمود: «مِنْ أَمْوالِهِمْ» برای اشاره به این نکته است که صدقه از انواع و اصنافی از مال‌ها گرفته می‌شود، یک نوع طلا و نقره، نوع دیگر حیوانات، یعنی شتر و گاو و گوسفند، و نوع سوم گندم و جو و خرما و کشمش.[۶] جوادی آملی علت گرفتن اموال را با توجه به متن آیه، تطهیر مال و صاحب مال از ناپاکی می‌داند.[۷]
زمان وجوب پرداخت زکات و تاثیر آن در زندگی فردی و اجتماعی
به گفته مکارم شیرازی، هنگامی که پیامبر(ص) به مدینه آمد و پایه حکومت اسلامی را گذارد و نیاز به تشکیل بیت المال پیدا کرد طبق آیه ۱۰۳ سوره توبه از طرف خداوند مأموریت یافت که زکات را از مردم به صورت مستقیم بگیرد، نه اینکه خودشان به میل خود در مصارف آن صرف کنند، در حالی که از آیات مختلف قرآن چنین استفاده می‌شود که حکم وجوب زکات در مکه نازل شده است، و مسلمانان موظف به انجام آن بوده‌اند.[۸] مکارم شیرازی، سال نزول آیه ۱۰۳ سوره توبه را سال دوم هجرت می‌داند، سپس مصارف زکات به طور دقیق در آیه ۶۰ سوره توبه که در سال نهم هجرت نازل شده است بیان گردید.[۹]
مکارم شیرازی در رابطه با آثار زکات که در این آیه از قرآن، به آن پرداخته شده است معتقد است که خداوند به پیامبر(ص) می‌فرماید: تو با گرفتن زکات آنها را از رذایل اخلاقی، دنیاپرستی و بخل پاک می‌کنی، و نوع‌دوستی و سخاوت و توجه به حقوق دیگران را در آنها پرورش می‌دهی و از این گذشته، مفاسد و آلودگی‌هایی که در جامعه به خاطر فقر و محرومیت گروهی از جامعه به وجود می‌آید، با پرداخت زکات از بین می‌رود. بنابراین زکات هم پاک‌کننده فرد و اجتماع و هم رشددهنده اخلاق در افراد، و هم سبب پیشرفت جامعه است.[۱۰]
جواز فرستادن صلوات بر غیر پیامبر(ص)
عبدالله جوادی آملی معتقد است آیه ۱۰۳ سوره توبه صراحت دارد که خداوند به پیامبر(ص) امر کرده است که بر زکات‌دهندگان صلوات بفرستد، و این دلیل محکمی بر جواز فرستادن صلوات بر غیر پیامبر(ص) است.[۱۱] جوادی آملی اضافه می‌کند که برابر برخی نقل‌ها پیامبر(ص) هنگام دریافت زکات از آل ابی‌اَوفی فرمود: «ِاللَّهُم َ صَلِّ عَلَی آل أبی‌اَوفی»[۱۲] و از آنجا که پیامبر(ص) الگوی نیکویی است،[۱۳] می‌توان پیامبر(ص) را الگو قرار داد و بر دیگران درود فرستاد.[۱۴]
پانویس
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۲۱۹.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۲۱۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۱۹.
- ↑ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۰۲.
- ↑ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۰۲.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۳۷۷.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۲۱۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۱۸ و ۱۱۹.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۲۳۱.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۳۶؛ رضا، تفسیر المنار، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۲۱.
- ↑ سوره احزاب، آیه ۲۱.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۲۳۱.
منابع
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- رضا، محمدرشید، تفسیر المنار، لبنان، دارالمعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، لبنان، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح هاشم رسولی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، لبنان، دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.