آیه ۱۰۳ سوره توبه از پیامبر اسلام(ص) می‌خواهد که زکات اموال مردم را از آنان به صورت مستقیم بگیرد، نه اينكه خودشان به ميل خود در مصارف آن صرف كنند. در این آیه علت گرفتن زکات را تطهیر و پرورش مال و صاحب مال از ناپاکی بیان می‌کند. خداوند به پیامبر(ص) امر می‌کند که بر پرداخت‌کنندگان آن اموال درود بفرستد و برایشان دعا کند که درود پیامبر(ص) سبب آرامش آنهاست. مفسران بر اساس این آیه، حکم به جواز فرستادن صلوات بر غیر پیامبر(ص) کرده‌اند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه ۱۰۳ سوره توبه |
| واقع در سوره | توبه |
| شماره آیه | ۱۰۳ |
| جزء | ۱۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | وجوب زکات |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
| درباره | گرفتن زکات و آثار پرداخت زکات و دعا در حق زکات‌دهندگان |
| آیات مرتبط | آیه ۶۰ سوره توبه |
شأن نزول و نکات کلی آیه
عبدالله جوادی آملی در تفسیر تسنیم شأن نزول آیه ۱۰۳ سوره توبه را درباره گروهی از مسلمانان می‌داند که از رفتن به جنگ تبوک کوتاهی کردند و برای جبران اشتباه خود اموالی را نزد پیامبر(ص) آوردند، ولی پیامبر(ص) نپذیرفت و منتظر دستور خداوند ماند؛ تا اینکه این آیه نازل می‌شود و در آن خداوند به پیامبر(ص) دستور می‌دهد که مقداری از اموال آنها را بگیرد.[۱]
طبرسی در تفسیر مجمع البیان مقصود از صدقه در این آیه را زکات واجب می‌داند[۲] و معتقد است همه مسلمانان به‌پرداخت آن موظفند، چون همه مسلمانان در مورد دستورات و احكام دين برابرند.[۳] علامه طباطبایی در تفسیر المیزان معتقد است اینکه خداوند نفرمود: «مِنْ مالِهِمْ» بلكه فرمود: «مِنْ أَمْوالِهِمْ» براى اين است كه اشاره كند به اينكه صدقه از انواع و اصنافی از مال‌ها گرفته می‌شود، یک نوع طلا و نقره، نوع ديگر حیوانات، يعنى شتر و گاو و گوسفند، و نوع سوم گندم و جو و خرما و كشمش.[۴]
جوادی آملی علت گرفتن اموال را با توجه به متن آیه، تطهیر و پرورش مال و صاحب مال از ناپاکی می‌داند.[۵] خداوند در این آیه به پیامبر(ص) امر می‌کند که بر پرداخت‌کنندگان آن اموال درود بفرستد و برایشان دعا کند که درود پیامبر(ص) سبب آرامش آنهاست.[۶] در پايان آيه می‌گويد: «خداوند شنوا و دانا است»، مکارم شیرازی در معنای این قسمت از آیه می‌گوید، یعنی خداوند هم دعاى پيامبر(ص) را می‌شنود، و هم از نیت زكاتدهندگان آگاه است.[۷]
﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ١٠٣﴾ ﴿از اموال آنان صدقه‌ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه‌شان سازی و برایشان دعا کن زیرا دعای تو برای آنان آرامشی است و خدا شنوای داناست ١٠٣﴾
زمان وجوب پرداخت زکات و تاثیر آن در زندگی فردی و اجتماعی
به گفته ناصر مکارم شیرازی، به هنگامى كه پيامبر(ص) به مدينه آمد و پايه حكومت اسلامى را گذارد و نياز به تشكيل بيت‌المال پيدا كرد طبق آیه ۱۰۳ سوره توبه از طرف خداوند مأموريت يافت كه زكات را از مردم به صورت مستقیم بگيرد، نه اينكه خودشان به ميل خود در مصارف آن صرف كنند، در حالیکه از آيات مختلف قرآن چنين استفاده می‌شود كه حكم وجوب زكات در مكه نازل شده است، و مسلمانان موظف به انجام اين وظيفه اسلامى بودهاند.[۸] مکارم شیرازی، سال نزول آيه ۱۰۳ سوره توبه را سال دوم هجرت می‌داند، سپس مصارف زكات به طور دقيق در آيه ۶۰ سوره توبه که در سال نهم هجرت نازل شده است بيان گرديد.[۹]
مکارم شیرازی در رابطه با آثار زکات که در این آیه از قرآن، به آن پرداخته شده است معتقد است که خداوند به پیامبر(ص) می‌فرماید: تو با گرفتن زکات آنها را از رذایل اخلاقى، دنیاپرستى و بخل پاک می‌كنى، و نوع‌دوستى و سخاوت و توجه به حقوق ديگران را در آنها پرورش میدهى و از اين گذشته، مفاسد و آلودگی‌هايى كه در جامعه به خاطر فقر و محروميت گروهى از جامعه به وجود می‌آيد با پرداخت زکات از بین می‌رود. بنابراين زكات هم پاک‌كننده فرد و اجتماع و هم رشددهنده اخلاق در افراد، و هم سبب پيشرفت جامعه است.[۱۰]
جواز فرستادن صلوات بر غیر پیامبر(ص)
عبدالله جوادی آملی معتقد است آیه ۱۰۳ سوره توبه صراحت دارد که خداوند به پیامبر(ص) امر کرده است که بر زکات‌دهندگان صلوات بفرستد، و این دلیل محکمی بر جواز فرستادن صلوات بر غیر پیامبر(ص) است.[۱۱] جوادی آملی اضافه می‌کند که برابر برخی نقل‌ها پیامبر(ص) هنگام دریافت زکات از آل ابی‌اَوفی فرمود: «ِاللَّهُم َ صَلِّ عَلَی آل أبی‌اَوفی»[۱۲] و از آنجا که پیامبر(ص) الگوی نیکویی است،[۱۳] می‌توان پیامبر(ص) را الگو قرار داد و بر دیگران درود فرستاد.[۱۴]
پانویس
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۲۱۹.
- ↑ طبرسی، تفسير مجمع البيان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۰۲.
- ↑ طبرسی، تفسير مجمع البيان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۰۲.
- ↑ طباطبایی، تفسير الميزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۳۷۷.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۲۱۹.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۲۱۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۱۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۱۱۸ و ۱۱۹.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۲۳۱.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۱۳۶؛ رضا، تفسیر المنار، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۲۱.
- ↑ سوره احزاب، آیه ۲۱.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۲۳۱.
منابع
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- رضا، محمدرشید، تفسیر المنار، لبنان، دارالمعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، الميزان فی تفسیر القرآن، لبنان، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البيان فی تفسیر القرآن، تصحیح هاشم رسولی و فضلالله يزدى طباطبايى، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، لبنان، دار إحياء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.