آیه ۱۹۶ سوره بقره
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۱۹۶ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | احکام حج |
| آیات مرتبط | ۱۹۷، ۱۹۸، ۱۹۹، ۲۰۰، ۲۰۱، ۲۰۲ و ۲۰۳ سوره بقره |
آیه ۱۹۶ سوره بقره به مسائلی چون وجوب کامل کردن حج و عمره برای خداوند، حکم محصور در حج، جزئیات تراشیدن سر و احکام مرتبط با حج تمتع میپردازد. این آیه نخستین آیه از مجموعه آیات مرتبط با احکام حج و عمره در سوره بقره است. آیه ضمن تأکید بر رعایت تقوا، نسبت به ایجاد بدعت در مناسک حج هشدار میدهد.
معرفی، متن و ترجمه
آیه ۱۹۶ سوره بقره، از آیات مرتبط با احکام حج و عمره در قرآن است. این آیه به وجوب کامل کردن اعمال حج و عمره برای خداوند و برخی از احکام مرتبط با این اعمال عبادی مانند احکام کسی که ادامه حج برایش ممکن نیست، قربانی و جبران تخلفات در هنگام انجام این مناسک اشاره دارد.[۱] به گزارش تفسیر نمونه، مفسران زمان نزول این آیه را آخرین حج پیامبر(ص) یا سال ششم هجری قمری در جریان صلح حدیبیه دانستهاند.[۲] جوادی آملی (زاده: ۱۳۱۲ش) مفسر شیعه، آیات ۱۹۶ تا ۲۰۳ سوره بقره را بیان کننده خطوط کلی احکام حج و مرتبط به هم دانسته است.[۳]
﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ١٩٦﴾ [بقره:196]
﴿و برای خدا حج و عمره را به پایان رسانید و اگر [به علت موانعی] بازداشته شدید آنچه از قربانی میسر است [قربانی کنید] و تا قربانی به قربانگاه نرسیده سر خود را متراشید و هر کس از شما بیمار باشد یا در سر ناراحتیی داشته باشد [و ناچار شود در احرام سر بتراشد] به کفاره [آن باید] روزه ای بدارد یا صدقه ای دهد یا قربانیی بکند و چون ایمنی یافتید پس هر کس از [اعمال] عمره به حج پرداخت [باید] آنچه از قربانی میسر است [قربانی کند] و آن کس که [قربانی] نیافت [باید] در هنگام حجسه روز روزه [بدارد] و چون برگشتید هفت [روز دیگر روزه بدارید] این ده [روز] تمام است این [حج تمتع] برای کسی است که اهل مسجد الحرام [=مکه] نباشد و از خدا بترسید و بدانید که خدا سخت کیفر است ١٩٦﴾
سوره ۲: آیه ۱۹۶
احکام فقهی حج در آیه
فقیهان از آیه ۱۹۶ سوره بقره احکامی را مربوط به حج استنباط کردهاند:
- وجوب اتمام حج و عمره: واژه «وَأَتِمُّوا» بر لزوم کامل کردن مناسک حج و عمره دلالت دارد.[۴] علامه حلی (درگذشت: ۷۲۶ق) این نظر را به همه فقهاء نسبت داده است.[۵] البته برخی همچون ابنادریس حلی (درگذشت: ۵۹۸ق) اتمام را به معنای اقامه حج دانستهاند.[۶]
- احکام اِحصار: اگر شخصی در اثر بیماری یا موانع دیگر همچون مقابله دشمن قادر به ادامه حج یا عمره نباشد، باید قربانی کند.[۷]
- زمان تراشیدن سر: آیه به نتراشیدن سر تا زمان رسیدن قربانی به محل ذبح اشاره دارد.[۸] مفسران درباره شمول این حکم دو دیدگاه دارند. برخی آن را مخصوص افراد محصور (مانعشده از حج) میدانند. در مقابل، گروهی این حکم را شامل همه حاجیان دانستهاند. به عقیده محققان تفسیر نمونه، با توجه به تعبیر کلی آیه، نظر دوم جامعتر به نظر میرسد.[۹] در مورد محل ذبح افراد محصور، برخی معتقدند باید در محل حصر ذبح کنند و برخی دیگر میگویند قربانی را به قربانگاه ارسال کنند. شیخ طوسی[۱۰] (درگذشت: ۴۶۰ق) و شیخ طبرسی[۱۱] (درگذشت: ۵۴۸ق) تفکیک کردهاند که در صورت بیماری، قربانی ارسال شود و در صورت دشمن، در همانجا ذبح شود.
- کفاره زود تراشیدن سر: اگر بیماری یا ناراحتی در سر مانع تراشیدن مو در زمان مقرر شود، کفاره بر شخص واجب میشود. برای این کفاره، روزه (سه روز) یا صدقه (برای شش یا ده مسکین) یا ذبح گوسفند تعیین شده است.[۱۲]
- ضرورت قربانی در حج تمتع: پس از امان از بیماری یا دشمن، قربانی کردن (شتر، گاو یا گوسفند) برای خروج از احرام واجب است.[۱۳]
- جایگزین قربانی: اگر کسی نتواند قربانی کند، باید ده روز روزه بگیرد. سه روز در ایام حج (روز قبل از روز ترویه، یکی در روز ترویه، و یکی در روز عرفه) هفت روز دیگر را بهصورت پیاپی پس از بازگشت به خانه روزه بگیرد.[۱۴]
- حکم اهل حرم: حج تمتع برای کسانی است که ۴۸ میل یا بیشتر از مکه فاصله دارند، در حالی که ساکنان مکه و مناطق نزدیکتر وظیفه دارند حج قِران یا اِفراد انجام دهند که عمره آن پس از اعمال حج بجا آورده میشود.[۱۵]
هشدار نسبت به ایجاد بدعت در اعمال حج
مفسران، فراز انتهایی آیه ۱۹۶ سوره بقره را که توصیه به تقوا و لحن تهدید نسبت به کیفر دارد، نشانهای از وجود زمینه در بدعت مربوط به حج تمتع میدانند.[۱۶] بر اساس گزارش شیخ صدوق (درگذشت: ۳۸۱ق)، در حجة الوداع پس از تبیین احکام حج، یکی از صحابه پیامبر(ص)، به حکم خارج شدن از احرام در حج تمتع اعتراض کرد و پیامبر(ص) از ایمان نیاوردن او به این مسئله خبر داد.[۱۷] مطابق برخی منابع حدیثی، شخص اعتراضکننده، عمر بن خطاب بود.[۱۸]
همچنین در منابع مختلف اهلسنت، سخنی از عمر بن خطاب نقل شده است که او معتقد بود متعه حج و ازدواج موقت در زمان رسول خدا حلال بود، با این حال آن دو را حرام اعلام کرد و برای انجام آنها مجازات قرار داد.[۱۹]
پانویس
- ↑ ایروانی، دروس تمهیدیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۰۳-۲۰۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۴۱-۴۲.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۷ش، ج۱۰، ص۳۰.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۲۷۲.
- ↑ علامه حلی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۱۲، ص۳۹۶.
- ↑ ابنادریس حلی، موسوعة ابنادریس الحلی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۸۲.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۲۸۷-۲۸۸.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۲۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۴۳-۴۴.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۱۵۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۵۱۹.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان، مکتبة المرتضویة، ص۲۵۴-۲۵۷.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۵۷۱.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۵۷۱؛ ابنحیون، دعائم الاسلام، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۳۱۸.
- ↑ آبی، کشف الرموز، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۳۷.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۷۸؛ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۷ش، ج۱۰، ص۵۸؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۱۵۹.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، مکتبة الداوری، ج۲، ص۴۱۲-۴۱۳.
- ↑ نگاه کنید به: قطبالدین راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۶۶-۲۶۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابنانس، موطأ مالک، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۱۷۱؛ ابنحنبل، مسند احمد، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۴۳۷؛ ابنحزم، المحلی بالآثار، دار الفکر، ج۵، ص۹۷؛ ماوردی، الحاوی الکبیر، ۱۴۱۹ق، ج۹، ص۳۲۸؛ سرخسی، اصول السرخسی، دار المعرفه، ج۲، ص۶.
منابع
- آبی، حسن بن ابیطالب، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۸ق.
- ابنادریس حلی، محمد بن احمد، موسوعة ابنادریس الحلی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- ابنانس، مالک، موطأ مالک، ابوظبی، مؤسسة زايد بن سلطان، ۱۴۲۵ق.
- ابنحزم، علی بن احمد، المحلی بالآثار، بیروت، دار الفکر، بیتا.
- ابنحنبل، احمد، مسند احمد، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۲۱ق.
- ابنحیون، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام و ذِکرُ الحَلالِ و الحَرامِ و القَضایا و الاحکام، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۳۸۳ق.
- ایروانی، محمدباقر، دروس تمهیدیه فی تفسیر آیات الاحکام، دارالفقه للطباعة والنشر، ۱۳۸۶ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۸۷ش.
- سرخسی، محمد بن احمد، اصول السرخسی، بیروت، دار المعرفه، بیتا.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، مکتبة الداوری، بیتا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، بیروت، الأعلمی فی المطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۸ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، آستانة الرضویة المقدسة. مجمع البحوث الإسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، الأعلمی فی المطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
- قطبالدین راوندی، سعید بن هبةالله، فقه القرآن، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
- ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی أحکام القرآن، تهران، مکتبة المرتضویة، بیتا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.