آیه ۳ سوره مائده
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | مائده |
| شماره آیه | ۳ |
| جزء | ۶ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | اعلام جانشینی امام علی(ع) |
| موضوع | اعتقادی • فقهی |
| درباره | امامت • واقعه غدیر • خوراکی‌های حرام • حرمت قمار |
آیه ۳ سوره مائده دربردارندۀ آیه اکمال و بیان‌کننده حرمتِ برخی از خوراکی‌ها و قمار است. منابع شیعه بر اساس بسیاری از روایاتِ شیعه و سنی، بر این باورند که آیه اکمال در روز غدیر نازل شد و بر این اساس قائلند که شأن نزول این آیه مربوط به امامت و جانشینی امام علی(ع) است. علامه طباطبایی دربارۀ اینکه چرا آیۀ اکمال در میانۀ آیۀ سوم سوره مائده قرار گرفته، چهار احتمال بیان کرده؛ اما هیچ کدام را منافی با این ندانسته که این بخش از آیه، جمله‌ای جداگانه است.
بخش ابتدایی و انتهایی آیه، مربوط به برخی از خوراکی‌های حرام است؛ نظیر انواعِ گوشتِ مُردار، خون، گوشت خوک و گوشتِ حیوانی که برای غیر خدا ذبح شده باشد. فقیهان شیعه این آیه را از دلایل حرمت خوردنِ خون، گوشتِ خوک و گوشتِ حیوان تذکیه‌نشده دانسته‌اند. علاه بر این، آنها قائل شده‌اند که پوشیدن پوستِ مُردار، نماز را باطل می‌کند. از دیگر برداشت‌های فقیهان از آیۀ سوم سوره مائده این است که خوردنِ گوشت‌های حرام در وضعیت اضطراری، مباح است.
علاوه بر این مسائل، حرمتِ قمار نیز از این آیه برداشت شده است. طبق برداشت برخی فقیهان شیعه، همۀ انواع قمار حرام است و این حرمت مختصِ قمار بر سر گوشت نیست.
بیان آیه
متن آیه ۳ سوره مائده شامل دو بخش است که یکی به آیه اکمال می‌پردازد و دیگری از خوردنِ برخی خوراکی‌ها نهی می‌کند.[۱] شیعیان آیۀ اکمال را مربوط به جانشینی امام علی(ع) بعد از پیامبر(ص) می‌دانند.[۲]
آیۀ ۳ سورۀ مائده از خوردنِ گوشتِ مُردار و خون و خوک نهی می‌کند و در ادامه، این حکم شاملِ مواردی از جمله حیوان خفه شده، حیوانی که با ضربه‌خوردن کشته شده، حیوانی که از بلندی پرت شده، حیوانی که با ضربۀ شاخ حیوان دیگر از بین رفته، پس‌ماندۀ درندگان و حیوان ذبح شده برای غیر خدا می‌شود.[۳]
آیه همچنین خوردن گوشتِ قربانی‌هایی را که در زمان جاهلیت برای سنگ‌های اطراف کعبه انجام می‌شد، نیز حرام گردانده است.[۴] فقیهان شیعه از این آیه برداشت کرده‌اند که خوردنِ گوشتِ حیوانی که به روش شرعی ذبح نشده، حرام است[۵] و پوشیدن پوستِ آن، نماز را باطل می‌کند.[۶] علاوه بر این مسائل، حرمتِ قمار نیز از این آیه برداشت شده است.[۷]
متن و ترجمۀ آیه
﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ٣﴾ [مائده:3]﴿بر شما حرام شده‌است مردار و خون و گوشت خوک و آنچه به نام غیر خدا کشته شده باشد و [حیوان حلال گوشت] خفه شده و به چوب مرده و از بلندی افتاده و به ضرب شاخ مرده و آنچه درنده از آن خورده باشد مگر آنچه را [که زنده دریافته و خود] سر ببرید و [همچنین] آنچه برای بتان سربریده شده و [نیز] قسمت کردن شما [چیزی را] به وسیله تیرهای قرعه این [کارها همه] نافرمانی [خدا]ست امروز کسانی که کافر شده‌اند از [کارشکنی در] دین شما نومید گردیده‌اند پس از ایشان مترسید و از من بترسید امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما [به عنوان] آیینی برگزیدم و هر کس دچار گرسنگی شود بی‌آنکه به گناه متمایل باشد [اگر از آنچه منع شده‌است بخورد] بی تردید خدا آمرزنده مهربان است ٣﴾
آیه اکمال
بخش «الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ...» در آیۀ سوم سوره مائده را آیۀ اکمال نامیده‌اند.[۸] مفسران اهل سنت برای این آیه، شأن نزول‌های مختلفی ذکر کرده‌اند؛[۹] اما منابع شیعه، بر اساس روایات بسیاری از شیعه و سنی قائلند که آیه اکمال در واقعۀ غدیر نازل شد و گفته‌اند که شأن نزول آیۀ اکمال، دربارۀ جانشینی امام علی(ع) بعد از پیامبر(ص) است.[۱۰]
چرایی قرار گرفتن آیۀ اکمال در میانۀ آیه
علامه طباطبایی معتقد است از اینکه آیۀ اکمال در میانۀ آیۀ سوم سوره مائده قرار گرفته، چهار احتمال وجود دارد: *این بخش در همان زمانِ نزول در وسط آیه جای داشته است.
- پیامبر(ص) به نویسندگان وحی دستور داده تا در آنجا قرار دهند.
- اینکه نزول این سه بخش، پشت سر هم نبوده و در زمان‌های متفاوتی رخ داده است.
- اینکه نویسندگان وحی بدون دستور پیامبر(ص) در آنجا قرارش داده‌اند.[۱۱]
از نظر او هیچ‌یک از این احتمال‌ها، به این واقعیت که این بخش از آیه، جمله‌ای معترضه است اخلالی وارد نمی‌کند؛ زیرا هم سیاق آیه این مسئله را نشان می‌دهد و هم روایاتی که دربارۀ شأن نزولِ این بخش از آیه وجود دارد.[۱۲]
حرمت خوراکی‌ها در نظر فقیهان
فقیهان از آیۀ ۳ سورۀ مائده برداشت کرده‌اند که خوردنِ گوشتِ حیوانی که تذکیه (ذبح به روش شرعی) نشده باشد، حرام است.[۱۳] علاوه بر این، بنا به گزارش فاضل جواد (فقیه و متکلم شیعه، متوفای ۱۰۶۵ق)، برخی فقیهان از این آیه بر حرمت خورد گوشت پرندگان و آبزیان تذکیه‌نشده استدلال کرده‌اند.[۱۴] علاوه بر این، بر اساس این آیه استدلال شده که فروش گوشت مردار و خونِ نجس، حرام است.[۱۵] حرمت خوردنِ خون[۱۶] و خوردن گوشت خوک[۱۷] از دیگر مواردی است که بر اساس این آیه بر آن استدلال شده است.
سید ابوالقاسم خویی (درگذشت: ۱۳۷۱ش) از مراجع تقلید شیعه، بر طبق این آیه و برخی از روایات، پوشیدن پوستِ حیوان تذکیه‌نشده در هنگام نماز را باعث باطل‌شدنِ نماز دانسته است.[۱۸] همچنین فقیهان بر اساس بخش پایانی این آیه (فَمَن اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ...) استدلال کرده‌اند که اگر کسی در وضعیت اضطراری قرار داشته باشد، خوردنِ مواردی که در این آیه، حرام برشمرده شده است، اشکالی ندارد.[۱۹]
قمار در جاهلیت
دربارۀ بخش «وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلاٰم ذٰلِکُمْ فِسْقٌ» از آیۀ ۳ سورۀ مائده دو معنا ذکر کرده‌اند:
- یکی به این معنا که اَعراب برای انجام دادن یا ندادن برخی کارهای خود دست به نوعی قرعه‌کشی با تیر می‌زده‌اند که به آن «أَزْلاٰم» گفته می‌شده.[۲۰]
- دومین معنایی که برای آن ذکر شده نوعی قمار بوده، به این شکل که اعراب دوران جاهلیت روی حیوانی قیمت می‌گذاشتند و آن را به ده قسمت تقسیم می‌کردند و قمار می‌کردند که هفت نفر از آن ده نفر برنده شوند و قیمت حیوان بر عهدۀ فرد یا افرادی باشد که بازنده شده بودند.[۲۱]
از نظر جعفر سبحانی، فقیه و متکلم شیعه، این بخش از آیه آشکارا بیان می‌کند که همۀ انواع قمار حرام است و این حرمت مختصِ قمار بر سر گوشت نیست.[۲۲]
پانویس
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۵، ص۱۶۴.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۴۷-۴۵۶؛ کهساری، بر کرانه نور، ۱۳۸۶ش، ص۹۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۵، ص۱۶۴-۱۶۵؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۴۳؛ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۱۱.
- ↑ فاضل جواد، مسالک الافهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ خوئی، موسوعة الامام الخویی، ۱۴۱۸ق، ج۱۲، ص۱۵۱.
- ↑ سبحانی، رسائل فقهیه، ۱۴۲۹ق، ج۷، ص۳۴۵.
- ↑ معرفت، التمهید، قم، ج۱، ص۱۲۹.
- ↑ معارف، مباحثی در تاریخ و علوم قرآنی، ۱۳۸۳ش، ص۳۲۹.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۴۷-۴۵۶؛ کهساری، بر کرانه نور، ۱۳۸۶ش، ص۹۹؛ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۲۹۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۶۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۵، ص۱۶۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۵، ص۱۶۷-۱۶۸.
- ↑ فاضل جواد، مسالک الافهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ فاضل جواد، مسالک الافهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ طباطبایی، مناهل، قم، ص۲۷۴.
- ↑ روحانی، فقه الصادق، ۱۴۳۵ق، ج۳۶، ص۳۷۷.
- ↑ مکارم شیرازی، موسوعة الفقه الإسلامی المقارن، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۳۸۵.
- ↑ خوئی، موسوعة الامام الخویی، ۱۴۱۸ق، ج۱۲، ص۱۵۱.
- ↑ موسوی اردبیلی، فقه الحدود و التعزیرات، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ أنصاری، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ۱۴۲۰ق، ج۳ ص۵۶.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۶۱؛ شیخ صدوق، خصال، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۴۵۱.
- ↑ سبحانی، رسائل فقهیه، ۱۴۲۹ق، ج۷، ص۳۴۵.
منابع
- خوئی، ابوالقاسم، موسوعة الإمام الخوئی، قم، مؤسسة إحیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۸م.
- روحانی، محمد صادق، و جمع من الفضلاء، فقه الصادق. قم، آیین دانش، ۱۴۳۵ق/۲۰۱۴م.
- سبحانی تبریزی، جعفر، رسائل فقهیه، قم، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، ۱۴۲۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، خصال، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۶ق.
- طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۲ق/۱۳۹۳م.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، قم، حوزه علمیه قم. مرکز مدیریت، ۱۴۱۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۸ق.
- فاضل جواد، جواد بن سعید، مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- کهساری، رضا، بر کرانه نور، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۶ش.
- معارف، مجید، مباحثی در تاریخ و علوم قرآنی، تهران، مؤسسه نبأ، ۱۳۸۳ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید، قم، جامعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، موسوعة الفقه الإسلامی المقارن، قم، دار النشر الإمام علی بن أبی طالب(ع)، ۱۳۹۰ش/۱۴۳۲ق.
- موسوی اردبیلی، عبد الکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم، جامعة المفید، مؤسسة النشر، ۱۴۲۷ق.