آیه سِحْر صد و دومین آیه سوره بقره. این آیه با اشاره به رواج جادوگری در میان یهودیان، به اتهام ساحر بودن حضرت سلیمان و دو فرشته به نام هاروت و ماروت در شهر بابِل پاسخ داده است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه سِحر |
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۱۰۲ |
| جزء | ۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | اشاره به رواج سحر در میان یهودیان و پاسخ به اتهام ساحر بودن حضرت سلیمان و هاروت و ماروت |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | سحر و رابطه آن با یهود، حضرت سلیمان، هاروت و ماروت |
| آیات مرتبط | آیه ۶۶ سوره طه، آیه ۱۱۶ و ۱۱۷ سوره اعراف. |
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان گفته که مفسران در تفسیر این آیه اختلاف عجیبی دارند که در کمتر آیه‌ای چنین اختلافی یافت می‌شود. اما با تمام این احتمالات، شگفتی موجود در نظم قرآن و شیوایی سیاق آیه و فصاحت و بلاغت در آن مشهود است.
متن و ترجمه آیه
﴿وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولَا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ وَمَا هُمْ بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ١٠٢﴾ [بقره:102]
﴿و آنچه را که شیطان[صفت]ها در سلطنت سلیمان خوانده [و درس گرفته] بودند پیروی کردند و سلیمان کفر نورزید لیکن آن شیطان[صفت]ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می‌آموختند و [نیز از] آنچه بر آن دو فرشته هاروت و ماروت در بابل فرو فرستاده شده بود [پیروی کردند] با اینکه آن دو [فرشته] هیچ‌کس را تعلیم [سحر] نمی‌کردند مگر آنکه [قبلا به او] می‌گفتند ما [وسیله] آزمایشی [برای شما] هستیم پس زنهار کافر نشوی و[لی] آنها از آن دو [فرشته] چیزهایی می‌آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند هر چند بدون فرمان خدا نمی‌توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند و [خلاصه] چیزی می‌آموختند که برایشان زیان داشت و سودی بدیشان نمی‌رسانید و قطعاً [یهودیان] دریافته بودند که هر کس خریدار این [متاع] باشد در آخرت بهره ای ندارد وه که چه بد بود آنچه به جان خریدنداگر می‌دانستند ١٠٢﴾
سوره ۲: آیه ۱۰۲
شأن نزول آیه
این آیه در مدینه بر پیامبر اسلام نازل گردیده است. شیخ طوسی به نقل از ابن اسحاق در این باره می‌گوید: بعضی از احبار یهود می‌گفتند: آیا از محمد تعجب نمی‌کنید که پنداشت حضرت سلیمان پیامبر است؟ در صورتی که ساحر و جادوگری بیش نبوده است سپس این آیه نازل گردید.[۱]
محتوای آیه
این آیه به رواج سحر در بین یهودیان پرداخته است. آن طور که در احادیث آمده است ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ حضرت سلیمان ﮔﺮﻭﻫﻰ ﺩﺭ ﻛﺸﻮﺭ ﺍﻭ ﺑﻪ ﺳﺤﺮ ﻭ ﺟﺎﺩﻭﮔﺮﻯ مشغول بودند.[۲]
آنان دانش خود در زمینه سحر را از طرق مختلفی کسب کرده بودند از جمله این که خداوند دو فرشته را به نام هاروت و ماروت به صورت انسان در شهر «بابل» در میان مردم قرار داد که روش ابطال و خنثی سازی سحر و جادو را به آنان بیاموزند. امّا برای این کار لازم بود ابتدا آنان را با سحر آشنا سازند. بنابراین ابتدا به شاگردان خود طریق سحر و سپس طریقه ابطال آن را می‌آموختند و قبل از آموزش با شاگردان خود شرط می‌کردند که از آن سوء استفاده نکنند و می‌گفتند: این کار مایۀ فتنه و آزمایش است، مبادا در مسیر خلاف بکار گیرید. امّا یهود از آن آموزش سوء استفاده نموده، از آن برای مقاصد ناشایست بهره بردند و حتّی برای جدایی میان مرد و همسرش بکار گرفتند.[۳]
حضرت سلیمان وقتی به قدرت رسید ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺩﺍﺩ ﺗﻤﺎم ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻭ ﺍﻭﺭﺍﻕ ﺁﻧﻬﺎ ﺟﻤﻊﺁﻭﺭﻯ و ﺩﺭ ﻣﺤﻞ ﻣﺨﺼﻮﺻﻰ ﻧﮕﻪﺩﺍﺭﻯ شوند.[۴] (ﺍﻳﻦ ﻧﮕﻬﺪﺍﺭﻯ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺁﻥ ﺑﻮﺩﻩ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻔﻴﺪﻯ ﺑﺮﺍﻯ ﺩﻓﻊ ﺳﺤﺮ ﺳﺎﺣﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﻣﻴﺎﻥ ﺁﻧﻬﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺷﺘﻪ) ﭘﺲ ﺍﺯ ﻭﻓﺎﺕ حضرت سلیمان ﮔﺮﻭﻫﻰ ﺁﻧﻬﺎ ﺭﺍ ﺑﻴﺮﻭﻥ ﺁﻭﺭﺩه، ﺷﺮﻭﻉ ﺑﻪ ﺍﺷﺎﻋﻪ ﻭ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺳﺤﺮ ﻛﺮﺩﻧﺪ. ﺑﻌﻀﻰ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩه ﻛﺮﺩه، ﮔﻔﺘﻨﺪ: «ﺳﻠﻴﻤﺎﻥ ﺍﺻﻠﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺒﻮﺩ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ کمک ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺤﺮ ﻭ ﺟﺎﺩﻭﮔﺮی‌ها ﺑﺮ ﻛﺸﻮﺭﺵ ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪ ﻭ ﺍﻣﻮﺭ ﺧﺎﺭﻕ ﺍﻟﻌﺎﺩه ﺍﻧﺠﺎم ﻣﻰﺩﺍﺩ!»[۵][یادداشت ۱] ﮔﺮﻭﻫﻰ ﺍﺯ بنی‌اسرائیل ﻫﻢ ﺍﺯ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﺩﻭﮔﺮﻯ ﺩﻝ ﺑﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺩﺳﺖ ﺍﺯ تورات، ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺩﺍﺷﺘﻨﺪ.[۶]میان مفسران در تعیین مصداق شیاطین اختلاف است برخی آنها را از جنیان و برخی از شیاطین اِنسی(انسان‌های شیطان صفت) دانسته‌اند. [۷] المیزان آنها را شیاطین جنی دانسته است.[۸]
ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ پیامبر(ص) ﻇﻬﻮﺭ ﻛﺮﺩ ﻭ ﺿﻤﻦ ﺁﻳﺎﺕ ﻗﺮﺁﻥ ﺍﻋﻠﺎم ﻧﻤﻮﺩ ﺳﻠﻴﻤﺎﻥ ﺍﺯ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺍﻥ ﺧﺪﺍ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ، ﺑﻌﻀﻰ ﺍﺯ احبار ﻭ ﻋﻠﻤﺎﻯ ﻳﻬﻮﺩ ﮔﻔﺘﻨﺪ: ﺍﺯ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﻰﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻥ، ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﺳﺖ ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺗﻰ ﻛﻪ ﺍﻭ ﺳﺎﺣﺮ ﺑﻮﺩه است؟ ﺍﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎﺭ ﻳﻬﻮﺩ ﻋﻠﺎﻭه ﺑﺮ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺗﻬﻤﺖ ﻭ ﺍﻓﺘﺮﺍﻯ ﺑﺰﺭﮔﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﻟﻬﻰ ﻣﺤﺴﻮﺏ ﻣﻰﺷﺪ ﻟﺎﺯمه‌اﺵ ﺗﻜﻔﻴﺮ حضرت سلیمان ﺑﻮﺩ، ﺯﻳﺮﺍ ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﺳﻠﻴﻤﺎﻥ ﻣﺮﺩ ﺳﺎﺣﺮﻯ ﺑﻮﺩه ﻛﻪ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺩﺭﻭﻍ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮﺍﻧﺪه است.[۹] این آیه حقیقت ماجرای حضرت سلیمان را بیان می‌کند و ایشان را از این اتهام تبرئه می‌نماید.
سحر در قرآن
علامه طباطبایی (درگذشت:۱۳۶۰ش) نویسنده تفسیر المیزان براین باور است که اين آيه همانطور كه صحت علم سحر را به صورت محدود و مشروط تصديق كرده، هم‌چنین دلالت دارد كه سحر هم مانند معجزه ناشى از یک مبدء نفسانى در ساحر است، براى اینکه در سحر نیز مسئله اذن آمده (وَمَا هُمْ بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ) معلوم می‌شود در خود ساحر چيزى هست، كه اگر اذن خدا باشد به صورت سحر ظاهر می‌شود. و اصولاً تمام امور خارق العاده مانند:معجزه، سحر، کرامات اولیاء و کارهایی که بواسطه ریاضت، تلاش و مجاهدت بدست می‌آید همه ریشه در نفس و اراده انسان‌ها دارد.[۱۰]و بی اذن خدا هیچ تأثیری در جهان ندارند و نظم و نظام حاکم بر جهان هستی را نمی‌توانند باطل و خنثی کنند. [۱۱]
ویژگی اختصاصی آیه
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان گفته که مفسران در تفسیر این آیه اختلاف عجیبی دارند که در کمتر آیه‌ای چنین اختلافی یافت می‌شود ...اختلافاتی در داستان سحر زمانِ سلیمان(حوادث خارج از داستان و در متن داستان) و در ذیل همین آیه که با محاسبه احتمالات تفسیری به عدد تقریبی ۱/۲۶۰/۰۰۰ می رسد.[یادداشت ۲] اما با تمام این احتمالات محیّر العقول، شگفتی موجود در نظم قرآن و شیوایی سیاق آیه و فصاحت و بلاغت در آن مشهود است. [۱۲]
پانویس
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۷۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۷۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۷۲-۳۷۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص۴۲۶.
- ↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۶۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۷۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱،ص۳۲۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۱، ص۲۳۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۷۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۱، ص۸۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۱، ص۲۳۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۲۳۴.
یادداشت
- ↑ اتبعوا ما تتلو كفرة الشياطين من السحر والنيرنجات على ملك سليمان الذين يزعمون ان سليمان به ملك... وقالوا: كان سليمان كافراً ساحراً ماهراً بسحره ملك ما ملك وقدر ما قدر. عیون اخبارالرضا، ج۱، ۱۳۷۸ش، ص۲۶۷. فرازی از روایت امام عسکری(ع) از پدرانش از امام صادق(ع)
- ↑ ارتقی الاحتمالات الی کمیّة عجیبة وهی ما یقرب من الف الف و مأتین و ستین الف احتمال المیزان، ج۱، ص ۲۳۴
منابع
- قرآن کریم- ترجمه انصاریان
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عيون أخبار الرضا(ع)، مصحح، مهدی لاجوردی، تهران، منشورات جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- طباطبایی، سید محمد‌حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، نشر اعلمی، بیروت، ۱۳۹۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم، مدرسه الامام على‌بن‌ابى‌طالب (ع) ، ۱۳۷۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش.