آیه قَصْر صد و یکمین آیه سوره نساء است که براساس آن مسافر باید نماز را شکسته بخواند. در این آیه تنها اصل حکم شکسته خواندن نماز بیان شده است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه قصر |
| واقع در سوره | نساء |
| شماره آیه | ۱۰۱ |
| جزء | ۵ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
| درباره | حکم نماز در سفر |
به گفته فضل بن حسن طبرسی، براساس مذهب شیعه، مراد از قصر در این آیه، نماز مسافر است که تنها در نمازهای چهار رکعتی ظاهر می‌شود.
بیان حکم در این آیه به شکلی است که نماز شکسته را جایز اعلام می‌کند و به مسافر این امکان را می‌دهد که نمازش را شکسته یا کامل بخواند؛ اما فقهای شیعه با توجه به روایات، شکسته ادا کردن نماز در سفر را واجب می‌دانند.
در این آیه، شکسته ادا کردن نماز در سفر، با قید ترس از دشمنان همراه شده؛ به همین دلیل عده‌ای معتقدند که موضوع این آیه، نماز خوف است؛ در مقابل به نظرِ دیگر مفسران، قیدِ ترس، به سفرهای صدر اسلام اشاره دارد که غالباً همراه با ترس از راهزنان و دشمنان بوده است. برخی از مفسران نیز موضوع آیه را سفری دانسته‌اند که همراه با ترس باشد و بر این اساس، معتقدند حکم دیگر سفرها در سنت بیان می‌شود.
متن آیه و ترجمه
وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنَّ الْكَافِرِينَ كَانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُّبِينًا
و چون در زمین سفر کردید، اگر بیم داشتید که آنان که کفر ورزیده‌اند به شما آزار برسانند، گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید، چرا که کافران پیوسته برای شما دشمنی آشکارند. (سوره نساء، آیه ۱۰۱)
معرفی
صد و یکمین آیه از سوره نساء، آیه قصر خوانده شده است.[۱] موضوع این آیه لزوم شکسته ادا کردن نماز در سفر است[۲] که به مناسبتِ بیان موضوع هجرت در آیه قبل، به آن پرداخته شده است.[۳] گفته شده مراد از «إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ» سفر است؛ زیرا کوبیدن زمین، کنایه از مسافرت است که در آن انسان، پا بر زمین می‌کوبد و مسیر را طی می‌کند.[۴]
در برخی روایات، این آیه لطفی از جانب پروردگار دانسته شده است؛ چراکه مسافر، آرامش و امکانات غیرمسافران را ندارد و شایسته نیست که انسان، این لطف را نپذیرد و نمازش را کامل بخواند.[۵][یادداشت ۱]
مراد از قصر در نماز
به گفته فضل بن حسن طبرسی، مطابق مذهب اهل‌بیت و آرای اکثر فقهای امامی، مراد از قصر در این آیه، همان نماز مسافر است که تنها در نمازهای چهار رکعتی ظاهر می‌شود.[۶]
به گزارش فخر رازی، برخی قصر را در این آیه به معنی کم‌کردن رکعت‌های نماز دانسته‌اند که اگر موضوع آیه نماز مسافر باشد، باید نمازهای چهار رکعتی را دو رکعت ادا کرد؛ اما اگر با توجه به بیان قید ترس در این آیه، موضوع آیه نماز خوف باشد، در این صورت باید نمازهای دو رکعتی را نیز شکست و یک رکعت به جا آورد. عده‌ای دیگر قصر را به معنی تخفیف در کیفیت ادای رکعت‌های نماز دانسته‌اند؛ یعنی اگر مسافر احساس ترس کند، می‌تواند به جای رکوع و سجود، از اشاره چشم استفاده کند و اگر ترس بر مسافر غلبه کرد، می‌تواند به جای هر رکعت، تسبیح مخصوصی که در روایات ذکر شده را بگوید و نمازش را ادا کند.[۷]
لازمه تحقق سفر شرعی را طی مسافتی با قصد سفر دانسته‌اند که به آن مسافت شرعی می‌گویند که برای تعیین آن باید به سنت مراجعه کرد.[۸]
کاربرد فقهی
گفته شده بیان حکم در این آیه به گونه‌ای است که از آن وجوب فهمیده نمی‌شود: «گناهى بر شما نيست که نماز را کوتاه کنید». براساس آنچه در تفسیر تسنیم آمده است، فقهای امامیه شکسته ادا کردن نماز را برای مسافر واجب می‌دانند و خداوند در این آیه تنها در مقام بیان خطوط کلی احکام است و شیعه باید شرایط هر حکم را در سنت جستجو کند.[۹] برخی دیگر گفته‌اند که این تعبیر برای از میان برداشتن توهمی است که در ذهن مسلمانان پدید آمده بود؛ ایشان از آن رو که به خواندن نماز تمام و چهاررکعتی عادت داشتند، تصور می‌کردند که شکسته خواندن نماز، موجب نقصانش خواهد شد.[۱۰]
در روایتی زرارة بن أعین و محمد بن مسلم از امام صادق(ع) درباره این تعبیر می‌پرسند و امام در پاسخ، این فراز از آیه ۱۰۱ سوره نساء را (فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ) به آیه ۱۵۸ سوره بقره تشبیه می‌کنند که در آنجا خداوند حکم سعی صفا و مروه را نیز به همین شکل بیان می‌کند: «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَائِرِ اللَّـهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا»؛ بنابراین همانطور که سعی صفا و مروه واجب است، شکسته ادا کردن نماز در مسافرت نیز واجب است.[۱۱]
شافعی یکی از امامان مذاهب چهارگانه اهل‌سنت، براساس همین تعبیر، شکسته خواندن نماز در سفر را جایز دانسته و مکلف را در تمام و یا شکسته خواندن نمازش مختار می‌داند.[۱۲]
بررسی قید ترس
برخی گفته‌اند که در این آیه تعبیر «إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا؛ اگر بيم داشتيد آنان كه كفر ورزيده‌اند به شما آزار برسانند»، نشان می‌دهد که خداوند تنها در مقام بیان نماز خوف است.[۱۳]
به نظر علامه طباطبائی ایرادی وجود ندارد که بگوییم این آیه تنها در مقام بیان حکم سفری است که آمیخته به ترس باشد؛ چرا که حکم سایر مصادیق سفر، در سنت بیان شده است.[۱۴] حتی برخی ادعا کرده‌اند که نماز شکسته ابتدا با نماز خوف تشریع شد و بعد از آن به موارد دیگر از جمله نماز مسافر عمومیت یافت.[۱۵]
گروهی نیز گفته‌اند که قیدِ ترس٬ ناظر به سفرهای صدر اسلام است که غالبا به ترس آمیخته بود و به اصطلاح اصولی، قید غالبی است و چنین قیدی، حکم بیان شده در آیه را به موارد ترس محدود نمی‌کند.[۱۶]
در تفسیر البرهان، روایاتی نقل شده است که موضوع آیه را نماز مسافر می‌شمارند؛ در عین حال برخی دیگر از روایات، آیه را درباره نماز خوف دانسته‌اند.[۱۷]
پانویس
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۶، ص۷۰؛ خراسانی، آیه‌های نامدار، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۹۴؛ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۶۱.
- ↑ ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۲۳۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۹۴ و ۹۵.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۲۸۷.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۵۳.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح‌الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۱۹۹ و۲۰۰.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۲۶۷.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹، ج۲۰، ص۲۶۸.
- ↑ شریف کاشانی، زبدة التفاسیر، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۱۳۷.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۱۶۳.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۲۰۰.
- ↑ بهرام‌پور، نسیم حیات، ۱۳۸۹ش، ج۵، ص۱۶۱؛ طوسی، تبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۳، ص۳۰۸.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۶۱.
- ↑ بهرام‌پور، نسیم حیات، ۱۳۸۹ش، ج۵، ص۱۶۰.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۹۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۹۵.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۱۶۴ و ۱۶۵.
یادداشت
- ↑ در روایتی از پیامبر(ص) از نماز شکسته در سفر تعبیر به صدقه از سوی خداوند شده که انسان باید آن را بپذیرد.(نگاه کنید به: قطب‌الدین راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۵۲)
منابع
- ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۲۰ق.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
- بهرام‌پور، ابوالفضل، نسیم حیات، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، ۱۳۸۹ش.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۸۹ش.
- خراسانی، علی، آیه‌های نامدار، قم، نشر جمال، ۱۳۸۸ش.
- طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- قطب‌الدین راوندی، سعید بن هبة‌الله، فقه القرآن، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- کاشانی، ملافتح‌الله، زبدة التفاسیر، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه، ۱۴۲۳ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوار ألجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ش.