آیه ۲۹ سوره فتح
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | فتح |
| شماره آیه | ۲۹ |
| جزء | ۲۶ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | دارد |
| مکان نزول | مدینه |
| درباره | ویژگیهای پیامبر و مؤمنان |
| آیات مرتبط | آیه ۹ سوره مائده |
آیه ۲۹ سوره فتح، پیامبر(ص) و یارانش را با پنج ویژگی توصیف میکند: سرسختی در برابر کفار، مهربانی با یکدیگر، عبادت پیوسته، طلب فضل و رضای الهی، و نمایان بودن اثر سجود بر چهرههایشان.
همچنین اشاره میکند که این صفات در تورات و انجیل نیز بیان شدهاند، اما برخی پژوهشگران معتقدند به دلیل تحریفهای صورتگرفته در کتب پیشین، تطبیق دقیق این اوصاف با متون فعلی مشکلساز شده ازاینرو برخی از مفسران تنها به توضیح آن بر اساس قرآن بسنده کردهاند.
مفسران اهلسنت با استناد به وعده مغفرت در این آیه، عدالت همه صحابه را نتیجه میگیرند؛ در حالی که به باور برخی، این تعمیم بدون در نظر گرفتن شرط تداوم ایمان و عمل صالح، با منطق کلی تکلیفگرای قرآن در تضاد است.
بر اساس روایتی که شیخ طوسی از پیامبر(ص) نقل کرده است، مصداق فراز پایانی آیه، امام علی(ع) و پیروانش هستند.
معرفی آیه
آیه ۲۹ سوره فتح، به توصیف پیامبر(ص) و یاران باایمانش با ویژگیهایی میپردازد[۱] که پیشتر در تورات و انجیل بیان شده است.[۲] همچنین جامعه مؤمنان را به کشتزاری پربار تشبیه میکند که خشم کافران را برمیانگیزد. به گفته سید محمدحسین فضلالله (درگذشت ۱۳۸۹ش)، از مفسران قرآن، این آیه تصویری از یک جامعه ایمانی ارائه میدهد که در آن اعضا به صورت جمعی رشد کرده و با تقویت یکدیگر، به نیرویی عظیم از لحاظ کمّی و کیفی تبدیل شده و موجب خشم کافران میگردد.[۳] در پایان آیه، وعده آمرزش و پاداش بزرگ الهی مشروط به ایمان و عمل صالح بیان شده است. برخی مفسران اهلسنت از این آیه برای اثبات نظریه عدالت صحابه استفاده کردهاند.
﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا ٢٩﴾ [فتح:29] ﴿محمد [ص] پیامبر خداست و کسانی که با اویند بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند آنان را در رکوع و سجود میبینی فضل و خشنودی خدا را خواستارند علامت [مشخصه] آنان بر اثر سجود در چهرههایشان است این صفت ایشان است در تورات و مثل آنها در انجیل چون کشتهای است که جوانه خود برآورد و آن را مایه دهد تا ستبر شود و بر ساقههای خود بایستد و دهقانان را به شگفت آورد تا از [انبوهی] آنان [خدا] کافران را به خشم دراندازد خدا به کسانی از آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند آمرزش و پاداش بزرگی وعده دادهاست ٢٩﴾
سوره فتح: ۲۹
ویژگیهای پیامبر(ص) و یارانش
آیه ۲۹ سوره فتح به توصیف پیامبر(ص) و یاران باایمانش با پنج ویژگی میپردازد: آنان در برابر کفار سرسخت، در میان خود مهربان، همواره در حال عبادت، جوینده فضل و رضای الهی و دارای نشان اثر سجود بر چهرههایشان هستند.[۴] به گفته محمدحسین فضلالله، این آیه با معرفی پیامبر(ص) به عنوان رسولالله، بر تداوم رسالت پس از رحلت وی از طریق الگوگیری از سیره او و نقش پیروانش در استمرار دعوت الهی تأکید دارد.[۵] همچنین سختگیری در برابر کفار نه معنای بیرحمی بلکه به عنوان مقاومتی در جهت حفظ ارزشهای الهی است و مهربانی میان مؤمنان نیز نشان از پیوند اجتماعی مبتنی بر رحمت و همدلی میان آنان دارد.[۶]
در تفسیر نمونه، عبارت «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ» نشانهای از خضوع آنان در برابر خدا تفسیر کرده که در شئون مختلف زندگیشان تجلی مییابد[۷] البته این عبارت به عنوان علامتی درخشان در سجدهگاهشان در قیامت نیز تفسیر شده است[۸] طبق نقل طَبْرِسی از عطاء خراسانی (درگذشت: ۱۶۵ق)، این ویژگی شامل تمامی نمازگزارانی میشود که به ادای نمازهای پنجگانه پایبند هستند.[۹]
مفسران جمله «تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا» به زیاد نماز خواندن و مداومت بر آن تفسیر کردهاند.[۱۰]
بررسی ویژگیها در تورات و انجیل
در خصوص اشاره قرآن به وجود صفات پیامبر(ص) و یارانش در کتب آسمانی پیشین، میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند تورات و انجیل بهصورت جداگانه به این صفات اشاره کردهاند،[۱۱] در حالی که گروهی دیگر آنها را مشترک در هر دو کتاب میدانند.[۱۲] به عنوان نمونه مکارم شیرازی تمایز محتوایی قائل شده و توصیفات تورات را معطوف به ابعاد وجودی و ظاهری، و انجیل را متمرکز بر فرآیند رشد و پویایی آنان در جنبههای مختلف میداند.[۱۳]
با این حال، گزارشها حاکی از آن است که این صفات به طور مشخص در متون کنونی تورات و انجیل یافت نمیشود.[۱۴] این امر باعث شده مفسرانی مانند علامه طباطبایی و مکارم شیرازی در تفسیر خود، صرفاً به مستندات قرآنی بسنده کنند و به کتب پیشین استناد نکنند.[۱۵] به باور برخی پژوهشگران، تحریفهای صورتگرفته در متون مقدس پیشین طی قرون متمادی، امکان تطبیق دقیق این ویژگیها را با مضامین موجود در تورات و انجیل کنونی با مشکل مواجه ساخته است.[۱۶]
آیا همه صحابه مصداق آیه هستند؟
مفسران شیعه با استناد به دلایل ادبی و عقلی معتقدند این آیه حکم کلی درباره تمام صحابه پیامبر(ص) نمیدهد،[۱۷] بلکه تنها گروه خاصی از مؤمنان که در اندیشه و عمل همسو با پیامبر بودهاند را شامل میشود.[۱۸] آنان استدلال میکنند که تعمیم آیه به همه صحابه که در برگیرنده منافقان نیز میشود با آموزههای دینی در تضاد است، زیرا وعده مغفرت و پاداش بزرگ بدون شرط ایمان و عمل صالح، تکلیفگرایی دینی را بیمعنا میکند.[۱۹] در مقابل، مفسران اهلسنت این آیه را به تمام صحابه تعمیم داده[۲۰] و از آن عدالت همه آنان را نتیجه میگیرند.[۲۱]
بر اساس روایتی که شیخ طوسی از پیامبر(ص) نقل کرده است، مصداق فراز پایانی آیه، امام علی(ع) و پیروانش هستند. در این روایت، قیام امام علی(ع) در روز قیامت با پرچمی از نور سفید توصیف شده که پیشگامان مهاجر و انصار تحت لوای او گرد میآیند و او مسئولیت سنجش اعمال و تعیین جایگاه مؤمنان در بهشت را بر عهده دارد.[۲۲]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۱۱۳ و ۱۱۴.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۲۹۹.
- ↑ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۱، ص۱۲۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۱۱۳ و ۱۱۴.
- ↑ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۱، ص۱۲۷.
- ↑ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۱، ص۱۲۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۱۱۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۱۹۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۱۹۲.
- ↑ سیواسی، عیون التفاسیر، ۱۴۲۷ق، ج۴، ص۱۳۱؛ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۴۷؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۱۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۱۱۵ و ۱۱۶؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۶، ص۷۲.
- ↑ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۱، ص۱۲۹؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۳۰۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۱۱۷.
- ↑ پورمحمد، «پیامبر اکرم(ص) در عهدین»، ص۹۰؛ «پیامبر اسلام در تورات و انجیل»، مؤسسه تحقیقاتی و نشر معارف اهل بیت(ع).
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۱۱۵ - ۱۲۴؛ طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۲۹۹ - ۳۰۳.
- ↑ پورمحمد، «پیامبر اکرم(ص) در عهدین»، ص۹۰.
- ↑ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۱، ص۱۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۱۱۶.
- ↑ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۱، ص۱۳۰.
- ↑ طنطاوی، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، ۱۹۹۷م، ج۱۳، ص۲۸۶؛ ابنجزری، التسهیل لعلوم التنزیل، ج۲، ص۲۹۲.
- ↑ نیکزاد، «عدالت صحابه در ترازوی تحقیق»، ص۲۵ و ۲۶.
- ↑ شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۷۸.
منابع
- ابنجزری، محمد بن احمد، التسهیل لعلوم التنزیل، محقق، عبدالله خالدی، بیروت، دار الأرقم بن أبیالأرقم، بیتا.
- پورمحمد، محسن، پیامبر اکرم(ص) در عهدین، مجله معرفت، شماره ۲۵، تابستان ۱۳۷۷ش
- سیواسی، احمد بن محمود، عیون التفاسیر، محقق: بهاء الدین دارتما، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- شاهعبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنی عشری، تهران، نشر میقات، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، امالی، تصحیح: مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تصحیح: ابوالقاسم گرجی، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح: فضلالله یزدی طباطبایی، هاشم رسولی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طنطاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره، ۱۹۹۷م.
- فضلالله، محمدحسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- نیکزاد، «عدالت صحابه در ترازوی تحقیق»، مجله رواق اندیشه، شماره ۲۸، فروردین ۱۳۸۳ش.
- پیامبر اسلام در تورات و انجیل»، «پیامبر اسلام در تورات و انجیل»، مؤسسه تحقیقاتی و نشر معارف اهل بیت(ع).