آیه ۷۷ سوره حج
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره حج |
| شماره آیه | ۷۷ |
| جزء | ۱۷ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی • فقهی |
| درباره | دستور به مؤمنان برای انجام احکام اسلامی و فعل خیر، جهت رستگاری |
آیه ۷۷ سوره حج، مؤمنان را به انجام احکام و قوانین اسلامی دستور داده است. مفسران شیعه، رکوع و سجود در آیه را به نماز و عبادت را به سایر اعمال عبادی مانند حج بیان کرده‌اند. بنابر روایت امام باقر(ع) درباره این آیه، اگر شخص مکلف، ولایت خدا، پیامبر اسلام(ص) و اولوالامر (اهل‌بیت(ع)) را بپذیرد، خداوند اعمالش را خواهد پذیرفت. صله رحم، مکارم اخلاق و اطاعت از امام علی(ع) بعد از رسول‌الله از احتمالات بیان شده در معنای فعل خیر در این آیه است.
محمدحسن نجفی در استحبابِ سجده در آیه ۷۷ سوره حج، ادعای اجماع بین فقهای امامیه نموده است. شیخ طوسی در باب «کیفیت نماز»، روایتی از امام(ع) نقل کرده که خداوند در قرآن با این آیه به رکوع و سجود اشاره کرده است. فخر رازی از علمای اهل‌سنت نیز طبق روایتی از ابن عباس نقل کرده است که مسلمانان در صدر اسلام، در نماز رکوع می‌کردند؛ ولی سجده انجام نمی‌دادند تا اینکه این آیه نازل شد. این آیه، تبیین مراحل ایمان نیز دانسته شده است.
دستورات جامع در آیه
آیه ۷۷ سوره حج و آيه بعدی که دو آیه آخر این سوره هستند دربردارنده چند دستور جامع برای رستگاری هستند.[۱] در آیه ۷۷، مؤمنان امر به انجام رکوع، سجده، عبادت پروردگار، و انجام خیرات شده‌اند تا به رستگاری برسند؛ «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» ای کسانی که ایمان آورده‌اید رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار خوب انجام دهید باشد که رستگار شوید».
شیخ طوسی در باب «کیفیت نماز»، روایتی از امام صادق(ع) نقل کرده که شخصی از ایشان پرسید آیا امر به رکوع و سجده در قرآن آمده است؟ و امام صادق در پاسخ آیه ۷۷ سوره حج را خوانده است.[۲] فخر رازی از علمای اهل‌سنت نیز طبق روایتی از ابن‌عباس نقل کرده است که مسلمانان در صدر اسلام، در نماز رکوع می‌کردند؛ ولی سجده انجام نمی‌دادند تا اینکه این آیه نازل شد.[۳]
به گفته طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان مؤمنان در این آیه هم مأمور به اعمال عبادی شده‌اند هم اعمال خیر غیرعبادی.[۴] از نظر مُدرّسی، خضوع (رکوع)، خشوع (سجود)، استمرار این دو (عبادت) و بخشش (فعل خیر) در این آیه، تبیین مراحل ایمان است که نتیجه آن، سعادت (لعلکم تفلحون) است.[۵] سیوطی از علمای اهل‌سنت نیز این آیه را از باب ادب و موعظه دانسته است.[۶]
منظور از عبادت
از دیدگاه مفسّران شیعه، امر به رکوع و سجود در این آیه، امر به نماز است[۷] و جمله واعبدوا امر به انجام سایر اعمال عبادی[۸] مانند حج، روزه و ... است.[۹] هر چند از نظر برخی مفسّران منظور هر گونه عبادت و بندگی به‌طور مطلق است.[۱۰]
بنابه روایت ابابصیر از امام باقر(ع) در ذیل این آیات (۷۷ و ۷۸ سوره حج) اگر شخص مکلف، ولایت خدا، پیامبر اسلام(ص) و اولی‌الامر از اهل‌بیت(ع) را بپذیرد، خداوند اعمالش را خواهد پذیرفت.[۱۱]
منظور از خیرات
شیخ طبرسی با استناد به کلام ابن عباس، منظور از فعل خیر در آیه ۷۷ سوره حج را، صله رحم و مکارم اخلاق ذکر کرده است.[۱۲] مکارم شیرازی نقل ابن عباس را در حقیقت از باب مصداقِ عام ذکر کرده است.[۱۳] انجام بقیه احکام و قوانین شرعی که در عمل به آن‌ها، خیر جامعه و افراد، تأمین می‌شود[۱۴] و اطاعت از امیرالمؤمنین علی(ع) بعد از رسول‌الله[۱۵] از دیگر احتمالات بیان شده در معنای فعل خیر است.
آیه سجده‌دار
برطبق روایتی از پیامبر اسلام(ص)[۱۶] و امام علی(ع) در وصیتش به محمد بن حنفیه،[۱۷] طبق آیه ۷۷ سوره حج، خداوند بر اعضا و جوارح، وظایف جامعی مانند سجده تلاوت را واجب کرده است که در قیامت از آن‌ها پرسش خواهد شد. محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر نیز درباره استحباب سجده در آیه ۷۷ سوره حج به همراه ده آیه دیگر، ادعای اجماع بین فقهای امامیه نموده و ذکر کرده است که بین فقهای اهل‌سنت در این باره اختلاف است.[۱۸]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱-۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۱۸۰.
- ↑ شیخ طوسی، تهذيب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۷۷.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۳، ص۲۵۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۰-۱۳۵۳ق، ج۱۴، ص۴۱۱.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۸۰، ص۱۳۱.
- ↑ سیوطی، تفسیر الدر المنثور، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۷۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۰-۱۳۵۳ق، ج۷، ص۱۵۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق. ج۵، ص۲۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱-۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۱۸۱؛
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق. ج۵، ص۲۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۰-۱۳۵۳ق، ج۷، ص۱۵۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱-۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۱۸۱.
- ↑ برقی، المحاسن، دار الکتب الاسلامیة، ج۱، ص۱۶۶-۱۶۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق. ج۵، ص۲۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱-۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۱۸۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۰-۱۳۵۳ق، ج۷، ص۱۵۴.
- ↑ استرآبادی، تأویل الآیات، ۱۴۰۹ق، ص۳۴۸.
- ↑ حویزی، تفسير نور الثقلين، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۲۰-۵۲۱.
- ↑ شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۶۲۶.
- ↑ نجفی، جواهر الكلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۰، ص۲۱۰-۲۱۱.
منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۳۷۶ش.
- استرآبادی، علی، تأویل الآیات، به تحقیق حسین استادولی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، گردآورنده جلال‌الدین محدث، قم، دار الکتب الاسلامیة، بی‌تا.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الكلام، به تحقیق عباس قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسير نور الثقلين، به تصحیح هاشم رسولی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر، تفسیر الدر المنثور، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا يحضره الفقيه، گردآوری علی‌اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۳ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذيب الاحکام، به تحقیق حسن خرسان، محقق محمد آخوندی و علی آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، به تصحیح هاشم رسولی و دیگران، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۸ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسير القمی، به تصحیح طیب جزایری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، گردآوری علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۸۹ق.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین علیه السلام، ۱۴۱۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۱-۱۳۷۴ش.