آیه ۱۸۵ سوره بقره
| پرونده:2-185.png | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه وجوب روزه |
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۱۸۵ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | احکام |
| سایر | مهم‌ترین آیات احکام |
| آیات مرتبط | آیه ۱۸۳ و ۱۸۴ سوره بقره |
آیه ۱۸۵ سوره بقره یکی از سه آیه قرآن دربارهٔ وجوب روزه در دین اسلام است. در این آیه، پس از ذکر ماه رمضان، ابتدا به نزول قرآن و اهمیت این کتاب آسمانی اشاره می‌شود. سپس به وجوب روزه در این ماه و معافیت بیمار و مسافر از روزه گرفتن و وجوب قضا بر ایشان در روزهای دیگر سخن به میان آمده است. در این آیه تأکید کرده که خداوند سخت‌گیر نیست و از این رو روزه بر فرد بیمار و مسافر واجب نیست و آنها بایستی در فرصتی مناسب، قضای آن را به جای آورند. این آیه در پایان هدف از روزه‌داری را شکر و تکبیر خداوند بر هدایت انسان ذکر کرده است.
متن آیه و ترجمه
﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ١٨٥﴾ [بقره:185]|﴿ماه رمضان [همان ماه] است که در آن قرآن فرو فرستاده شده‌است [کتابی] که مردم را راهبر و [متضمن] دلایل آشکار هدایت و [میزان] تشخیص حق از باطل است پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد و کسی که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد] خدا برای شما آسانی می‌خواهد و برای شما دشواری نمی‌خواهد تا شماره [مقرر] را تکمیل کنید و خدا را به پاس آنکه رهنمونیتان کرده‌است به بزرگی بستایید و باشد که شکرگزاری کنید ١٨٥﴾
تشریع روزه
آیه ۱۸۵ سوره بقره، به همراه دو آیه پیش از خود، آیه‌ای است که خداوند به وسیله آن وجوب روزه را بر مسلمانان، بیان کرده و در راستای بیان این حکم شرعی، به نزول قرآن در ماه رمضان و اهمیت قرآن و نقش آن در هدایت بشریت و نیز به ستایش و سپاسگزاری از خداوند به عنوان هدف نهایی روزه اشاره شده است.[۱]
سیاق این آیه و دو آیه پیش از آن، نشان از آن دارد که این سه آیه با هم و برای بیان وجوب روزه ماه رمضان نازل شده است،[۲] با این تفاوت که برخی از مفسران بر این باورند که حکم در آیه ۱۸۳ بیان شده و در آیه ۱۸۵ برای تأکید تکرار شده است؛[۳] ولی برخی دیگر معتقدند که در واقع دو آیه اول زمینه‌چینی کرده و مخاطب را آماده می‌سازد تا حکم قطعی را در آیه سوم مطرح کند.[۴]
اهمیت ماه رمضان و نزول قرآن
بنا بر نظر مفسران ارزش این ماه از آن روست که قرآن، در این ماه نازل شده است.[۵] با توجه به معنای ناس و بینات در عبارت «هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَ الْفُرْقَانِ»، قرآن هم برای مردمان عادی مایه هدایت است و هم به آنان که در علم و عمل در درجات بالاتری هستند، هدایت و قوه تمیز حق از باطل عنایت می‌کند.[۶] در تفسیر برهان از قول پیامبر اسلام (ص) نقل کرده که همه کتاب‌های مقدس آسمانی در ماه رمضان نازل شده‌اند.[۷]
برخی از مفسران مانند علامه طباطبایی معتقدند که بنا بر عبارت «أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ»، اِنزال به معنای نزول دفعی (یکجا) بوده و بنابراین قرآن یک بار به صورت دفعی و بار دیگر در طول ۲۳ سال به صورت تدریجی نازل شده است؛[۸] ولی عده‌ای دیگر از مفسران نیز وجود دارند که قائلند قرآن تنها نزول تدریجی داشته است.[۹]
عدم وجوب روزه بر مسافر و بیمار؛ آسان‌گیری در دین
مفسران بنا بر «فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ» تاکید کرده‌اند که به جز مسافران و بیماران، هر کس در ماه رمضان زنده، هوشیار و آگاه باشد، روزه بر او واجب است.[۱۰] با آن که عدم وجوب روزه بر مسافر و بیمار در آیه پیشین ذکر شده ولی بار دیگر در آیه ۱۸۵ تکرار شده است. برخی مفسران عقیده دارند که این تکرار برای تأکید است تا معلوم شود که همان گونه که گرفتن روزه به واسطه امر الهی، واجب و فریضه است، روزه نگرفتن نیز به دلیل امر الهی، فریضه است[۱۱] پس تسلیم فرمان خدا بودن، ارزش است؛[۱۲] ولی برخی دیگر، دو آیه اول را مقدمه بیان حکم در آیه سوم دانسته و بنابراین این عبارت را تکرار نمی‌دانند.[۱۳]
آیه ۱۸۵ سوره بقره یکی از آیاتی است که در استنباط قاعده لاحرج مورد استفاده قرار گرفته است.[۱۴] این قاعده می‌گوید که اساس قوانین اسلام بر سخت‌گیری نبوده و هر حکمی هنگام سختی، به صورت موقت برداشته می‌شود.[۱۵] برای نمونه می‌توان به جواز تیمم برای کسی که آب ندارد یا آب برای او ضرر دارد و جواز نماز نشسته برای کسی که توان ایستادن ندارد، اشاره کرد.[۱۶]
در توضیح اینکه چگونه روزه، به رغم سختی‌هایش، آسان است، مفسران اشاره کرده‌اند که هر چند روزه در ظاهر امری دشوار است؛ ولی به دلیل وجود فواید مادی و معنوی آن، در نهایت، آسایش و راحتی را به دنبال دارد.[۱۷] وجه دیگر مورد اشاره مفسران، به قاعده لاحرج اشاره دارد و اینکه احکام خداوند مانند فرامین ستمگران بدون رعایت شرایط مخاطب نیست، بلکه متناسب با شرایط مخاطب مانند بیماری یا هر دلیل موجه دیگر، این احکام به صورت موقت برای آن مکلف تعطیل و به زمان مناسب موکول می‌شود.[۱۸]
بزرگداشت الهی و سپاسگزاری انسان
مفسران با توجه به این آیه، هدف نهایی روزه را بزرگداشت الهی و شکرگزاری انسان بر نعمت هدایت دانسته‌اند.[۱۹] نکته قابل توجه آن است که بزرگداشت (تکبیر) الهی با قطعیت ذکر شده، ولی شکرگزاری با عبارت لَعَلَّ (به معنای شاید یا باشد) آمده است و این می‌تواند بدان معنا باشد که روزه به هر حال سبب تعظیم و تکبیر الهی می‌شود؛ ولی اینکه بنده به مقام شکر دست یابد و سپاسگزار خداوند گردد، بستگی به شرایط خودش و میزان بهره‌برداریش از این عبادت بزرگ دارد.[۲۰] برخی مفسران، تکبیر الهی ذکر شده در آیه را مربوط به تکبیرهای نماز عید فطر دانسته‌اند.[۲۱]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۶۲۳-۶۳۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۶۲۳-۶۳۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۴-۵.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۸۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۳۰.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۸۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۱۸-۲۴.
- ↑ کوشا، «نزول تدریجی قرآن»، ص۱۱۳۱–۱۱۳۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۳۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۶۲۷.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۸۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۳۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۶۳۶-۶۳۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۶۳۶-۶۳۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۶۳۶-۶۳۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۶۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۶۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۶۲۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۶۲۸.
- ↑ قطب راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۰۹.
منابع
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمدباقر موسوی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- قطب راوندی، فقه القرآن، قم، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
- کوشا، محمدعلی، «نزول تدریجی قرآن» در دانشنامه معاصر قرآن کریم، قم، انتشارات سلمان آزاده، چاپ دوم، ۱۳۹۷ش.