آیه ۱۶۴ سوره آلعمران
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | آل عمران |
| شماره آیه | ۱۶۴ |
| جزء | ۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | بیان نعمت بعثت پیامبر(ص) بر مردم |
آیه ۱۶۴ سوره آلعمران، بیانگر بزرگی نعمت بعثت پیامبر(ص) برای مؤمنان است. به گفته مفسران، بعثت پیامبر(ص)، به این دلیل نعمتی برای مؤمنان بیان شده که آنها را از جهل و نادانی، خرافات، شرک و عذاب الهی دور کرد. گفتهاند این آیه زمانی نازل شد که مسلمانان، بهسبب جنگ با مشرکان، در سختی بسیاری به سر میبردند. بدین ترتیب، برایشان توضیح میداد که در عوض، بزرگترین نعمت را به آنها داده و آن پیامبری است که آنها را از گمراهی آشکاری که گرفتارش بودند نجات داده است.
یکی از ویژگیهای پیامبر(ص) که این آیه به آن اشاره کرده، بشربودن اوست. مفسران میگویند علت اینکه خداوند پیامبری از جنس انسانها را برای هدایت فرستاده، نه از جنس جن یا فرشته، این است که اولاً برای انسانها الگو میشود؛ چون اگر فرشته میبود ممکن است بگویند چون فرشته است مرتکب گناه نمیشود. ثانیاً وقتی از جنس انسان باشد، اندیشه و احساساتش با انسانها یکی است و احتیاجات و اقتضائاتشان را درک میکند و با توجه به آنها به تربیت انسانها میپردازد.
بعثت پیامبر(ص)، نعمتی بزرگ برای مؤمنان
بهگفته مفسران، آیه ۱۶۴ سوره آلعمران بیانگر آن است که بعثت پیامبر اسلام(ص) از بزرگترین نعمتهای خدا بر مؤمنان است.[۱] بااینحال، پارهای مفسران قرآن هم میگویند این آیه به نعمت بعثت همه پیامبران، نه فقط پیامبر اسلام(ص)، اشاره دارد.[۲]
درباره دلیل نعمتبودن بعثت گفته شده که بعثت پیامبر مردم را از تاریکی به نور،[۳] از نادانی به آگاهی، از ذلت به کرامت و از معصیت و مجازات خدا به طاعت و پاداش او سوق میدهد و همچنین مردم را از پلیدیهای شرک و بتپرستی و خرافات پاک میکند.[۴]
در این آیه، برای اشاره به نعمت بعثت، از واژه «منت» استفاده شده است که دو توضیح برای آن ارائه شده است: یکی اینکه منت بهمعنای قطعکردن به کار رفته و منظور این است که بهواسطه پیامبر، گرفتاریهای ظلمت و بلا از مردم دور میشود.[۵] دیگر آنکه منت بهمعنای نعمت بزرگ و سنگین است[۶] که اشاره به بزرگیِ نعمت بعثت دارد.[۷]
درباره اینکه چرا خداوند گفته بر مؤمنان منت گذاشته، درحالیکه طبق آیه ۲۸ سوره سبا، پیامبر(ص) برای همه انسانها فرستاده شده، مفسران گفتهاند دلیل این است که تنها مؤمنان بهخاطر صفت ایمانشان[۸] از این نعمت بزرگ استفاده کرده[۹] و هدایت شدهاند؛ همانطور که در قرآن گفته شده هدایت برای متقین (پرهیزکاران) است.[۱۰]
گفتهاند این آیه، در پاسخ به پرسش عدهای از تازهمسلمانان بعد از جنگ احد نازل شد که پرسیدند چرا ما اینهمه گرفتار مشکلات میشویم و خدا با نزول این آیه به آنها گفت اگر متحمل خسارت شدهاید، در مقابل، بزرگترین نعمت در اختیار شما قرار گرفته و آن پیامبری است که شما را از گمراهیهای آشکار بازمیدارد.[۱۱]
﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ١٦٤﴾ [آل عمران:164]﴿به یقین خدا بر مؤمنان منت نهاد [که] پیامبری از خودشان در میان آنان برانگیخت تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند ١٦٤﴾
پیامبری از جنس بشر
یکی از بحثهای میان مفسران دربارهٔ این عبارت موجود در آیه است که میگوید: «مِنْ أَنْفُسِهِمْ؛ از خودشان.» طبرسی، مفسر قرآن، سه احتمال درباره مفهوم این عبارت داده است؛ ۱. پیامبر از قوم و قبیله مردمی است که در میان آنها مبعوث شده است؛ ۲. پیامبری که به زبان آنها سخن میگوید، و ۳. پیامبری که از جنس بشر است، نه از جنس فرشته و جن.[۱۲]
برخی از مفسران، براساس معنای سوم گفتهاند یکی از مزایای پیامبر(ص)، بشربودن اوست؛ در برابر اینکه فرشته باشد یا جنّ[۱۳] و فرستادن پیامبری از جنس بشر، نعمتی مضاعف برای انسانهاست.[۱۴] به باور آنها پیامبر، وقتی از جنس انسان باشد، در اندیشه، احساس، توانایی و آرزوها با انسانها یکی است.[۱۵] همچنین احتیاجات و اقتضائات انسانها را درک میکند و با توجه به آن اقتضائات به تربیت انسانها میپردازد.[۱۶]
افزون بر این گفتهاند الگوبودن پیامبر برای انسانها در صورتی امکانپذیر است که تبلیغکننده از جنس تبلیغشونده باشد، مردم سابقه او را بشناسند و به او اعتماد کنند و در دسترس مردم باشد؛ درحالیکه اگر مثلاً پیامبر از جنس فرشتگان باشد و گناه نکند، این سؤال برای مردم باقی میماند که آیا بهخاطر این نیست که چون فرشتگان غرایز و شهوت ندارند، دست به گناه نمیزند.[۱۷]
تلاوت قرآن، زمینهساز تعلیم مردم
آیه ۱۶۴ سوره آلعمران همچنین به بیان برنامه تبلیغی پیامبر(ص) پرداخته است.[۱۸] مکارم شیرازی از مفسران شیعه، براساس فرازهای این آیه، سه برنامه مهم پیامبر(ص) را چنین بیان کرده است: ۱. خواندن آیات الهی برای مردم، برای آشنایی افکارشان با آیات؛ ۲. تعلیم آیات، بهمعنای واردکردن حقایق آیات در درون مردم؛ ۳. تزکیه نفوس و تربیت مردم براساس اصول اخلاقی و انسانی.[۱۹]
گمراهی آشکار مردم پیش از بعثت
بخش پایانی آیه ۱۶۴ سوره آلعمران دوران جاهلیت را با عنوان «گمراهی آشکار» توصیف میکند.[۲۰] در چرایی این توصیف گفته شده که گمراهی زمان جاهلیت به صورتی بود که انسانها به راحتی توان تشخیص آن گمراهی را نداشتند.[۲۱] هواپرستی و رواج ضدارزشها و جهل و محرومیت از تعالیم دین را از جلوههای گمراهی مردم، پیش از ظهور پیامبر(ص) دانستهاند.[۲۲] مفسران گفتهاند یادآوری گمراهی مؤمنان پیش از بعثت و هدایتشان در پرتو تعالیم پیامبر(ص)، عامل تقویت ارادۀ آنان در تحمّل دشواریهای مولود جنگ بود و باعث شکرگزاری بابت آن میشد.[۲۳]
مفسران با استناد به این فراز از آیه، معتقدند اهمیت یک نعمت بزرگ زمانی روشن میشود که دوران برخورداری از آن را با دورانهای قبل مقایسه کنیم. این آیه نیز برای شناخت بهتر نعمت بعثت انبیا، به تاریخ قبل از انبیا اشاره کرده و با توجه به آن میتوان گفت بعثت منشأ بسیاری از نعمتهای امروز بشر مانند تمدن، علمآموزی، رهایی از خرافات و... بوده است.[۲۴]
پانویس
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۷۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۷-۱۵۸؛ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۳، ص۴۶۱؛ نجفی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ق، ج۳، ص۶۰؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۴۲؛ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۴.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۱؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۴۲.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۶۹۳.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۷۵.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۷۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۴؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۴۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۵۷.
- ↑ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۳، ص۴۶۱؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۷۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۷۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۸-۱۵۹؛ نجفی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ق، ج۳، ص۶۰.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۱؛ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۵.
- ↑ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۳، ص۴۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۹؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۲؛ نجفی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ق، ج۳، ص۶۰.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۴۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۹.
- ↑ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۳، ص۴۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۹.
- ↑ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۳، ص۴۶۱؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۶۰؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۶.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۶۰؛ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۶؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۴۳؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۴.
منابع
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیجا، دفتر نشر الکتاب، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهشهای تفسیر و علوم قرآنی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- فضلالله، محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، ۱۴۳۹ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین علیه السلام، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- نجفی، محمدجواد، تفسیر آسان، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، ۱۳۸۶ش.