آیه ۱۶۴ سوره آل‌عمران
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | آل عمران |
| شماره آیه | ۱۶۴ |
| جزء | ۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | بیان نعمت بعثت پیامبر(ص) بر مردم |
آیه ۱۶۴ سوره آل‌عمران بیانگر بزرگی نعمت بعثت پیامبر(ص) برای مؤمنان است. به گفته مفسران نعمت بودن بعثت پیامبر(ص) برای مردم به دلیل نتایج آن ازجمله نجات از نادانی، خرافات، شرک و عذاب الهی و از سوی دیگر دست‌یابی به مقام رضای الهی است. دلیل اینکه خداوند در این آیه فقط بر مؤمنان به خاطر بعثت پیامبر(ص) منت گذارده، این است که فقط آنان به خاطر صفت ایمانشان از این نعمت بزرگ استفاده می‌کنند.
یکی از ویژگی‌های پیامبر(ص) که این آیه به آن اشاره کرده، بودن او از جنس بشر است تا با درک اقتضائات انسانی به تربیت انسان‌ها بپردازد و الگو بودن او برای مردم قابل لمس باشد. فرستادن پیامبر از جنس بشر را نعمتی مضاعف برای انسان‌ها علاوه بر نعمت بعثت دانسته‌اند. وظیفه پیامبر(ص) طبق این آیه، تلاوت قرآن برای مردم است تا زمینه تزکیه و تعلیم مخاطبان خود را فراهم آورد.
در این آیه از دوران جاهلیت به دوران «گمراهی آشکار» نام برده شده است. مفسران دلیل این نام‌گذاری را این دانسته‌اند که در آن دوران تشخیص باطل از حق بسیار دشوار بوده و مردم قدرت تشخیص نداشتند. آنان با استناد به این فراز از آیه معتقدند که برای شناخت بهتر نعمت بعثت انبیا، باید تاریخ قبل از آن را شناخت و با توجه به آن می‌توان گفت منشأ بسیاری از نعمت‌های امروز بشر مانند تمدن، علم‌آموزی، آزادی از خرافات و ... نتیجه بعثت بوده است.
بعثت پیامبر(ص)، نعمتی بزرگ برای مؤمنان
بعثت پیامبر اسلام(ص) از بزرگ‌ترین نعمت‌های خدا بر مؤمنان برشمرده شده که به گفته مفسران، آیه ۱۶۴ سوره آل‌عمران بیانگر آن است.[۱] البته تعدادی از مفسران با نگاهی کلی‌تر معتقدند این آیه به نعمت بعثت همه پیامبران و نه فقط پیامبر اسلام(ص) اشاره دارد.[۲] به گفته هاشمی رفسنجانی، مفسر قرآن در آیات قبل، از نیل به مقام رضای الهی و رهایی از دوزخ سخن گفته شده و با نزول این آیه، راه دست‌یابی به آن اهداف را در پرتو بعثت پیامبر(ص) امکان‌پذیر می‌داند.[۳]
نعمت بودن بعثت را به دلیل آن دانسته‌اند که مردم را از تاریکی به نور،[۴] از نادانی به سوی آگاهی، از ذلت به سوی کرامت و از معصیت و مجازات خدا به سوی طاعت و پاداش او سوق می‌دهد و همچنین مردم را از پلیدی‌های شرک و بت‌پرستی و خرافات پاک می‌کند.[۵] در این آیه برای اشاره به نعمت بعثت، از واژه منت استفاده شده که در توضیح آن گفته شده، منت یا به‌معنای قطع کردن است یعنی به‌واسطه پیامبر، گرفتاری‌های ظلمت و بلا از مردم دور می‌شود[۶] و یا به‌معنای نعمت بزرگ و سنگین است[۷] که اشاره به بزرگیِ نعمت بعثت دارد.[۸]
نزول این آیه را در پاسخ به پرسش عده‌ای از تازه مسلمانان بعد از جنگ احد دانسته‌اند که می‌پرسیدند چرا ما این همه گرفتار مشکلات می‌شویم و خدا با نزول این آیه به آنها می‌گوید اگر متحمل خسارت شده‌اید، در مقابل، بزرگ‌ترین نعمت در اختیار شما قرار گرفته و آن پیامبری است که شما را از گمراهی‌های آشکار بازمی‌دارد.[۹]
درباره اینکه چرا خداوند فقط بر مؤمنان منت گذارده، درحالی‌که طبق آیه ۲۸ سوره سبا، پیامبر(ص) برای همه انسان‌ها فرستاده شده است، مفسران گفته‌اند این منت‌گذاری به دلیل این است که تنها مؤمنان به خاطر صفت ایمانشان[۱۰] از این نعمت بزرگ استفاده می‌کنند[۱۱] و هدایت شده‌اند؛ همانطور که درباره قرآن هم گفته شده هدایت برای متقین(پرهیزکاران) است.[۱۲]
﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ١٦٤﴾ [آل عمران:164]﴿به یقین خدا بر مؤمنان منت نهاد [که] پیامبری از خودشان در میان آنان برانگیخت تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند ١٦٤﴾
پیامبری از جنس بشر
بر اساس فراز «مِنْ أَنْفُسِهِمْ» در آیه ۱۶۴ سوره آل‌عمران، گفته شده که یکی از مزایای پیامبر(ص)، بودن او از جنس بشر است و نه از جنس فرشتگان و مانند آنها؛[۱۳] پیامبری که در اندیشه، احساس، توانایی و آرزوها با انسان‌ها یکی است.[۱۴] فرستادن پیامبر از جنس بشر را نعمتی مضاعف برای انسان‌ها دانسته‌اند.[۱۵] شیخ طبرسی سه احتمال درباره این واژه داده است؛ ۱) از قوم و قبیله مردمی است که در میان آنها مبعوث شده است؛ ۲) به زبان آنها سخن می‌گوید و ۳) از جنس بشر است نه از جنس فرشته و جن.[۱۶]
مفسران در بیان هم‌جنس بودن پیامبران با بشر چنین گفته‌اند که آنان احتیاجات و اقتضائات انسان‌ها را درک می‌کنند و با توجه به آن اقتضائات به تربیت انسان‌ها می‌پردازند.[۱۷] همچنین گفته شده الگو بودن پیامبر برای انسان‌ها در صورتی امکان‌پذیر است که تبلیغ‌کننده از جنس تبلیغ‌شونده باشد، مردم سابقه او را بشناسند و به او اعتماد کنند و در دسترس مردم باشد؛ درحالی‌که اگر مثلا پیامبر از جنس فرشتگان باشد و گناه نکند، این سؤال برای مردم باقی می‌ماند که آیا به‌خاطر این نیست که غرائز و شهوت ندارند، دست به گناه نمی‌زنند؟[۱۸]
هاشمی رفسنجانی در تفسیر راهنما با توجه به این فراز آیه، معتقد است که رهبران و مسئولان جامعه باید مردمی باشند تا شرایط مردم را درک کنند.[۱۹]
تلاوت آیات الهی زمینه‌ساز تزکیه و تعلیم
آیه ۱۶۴ سوره آل‌عمران پس از بیان نعمت‌بودن بعثت پیامبر(ص) و ویژگی اصلی او که از جنس مردم است، به بیان برنامه تبلیغی او برای مردم می‌پردازد.[۲۰] مکارم شیرازی بر اساس فرازهای این آیه به سه برنامه مهم پیامبر(ص) برای مردم اشاره می‌کند که عبارتند از ۱) خواندن آیات الهی برای مردم برای آشنا ساختن افکار آنان با این آیات؛ ۲) تعلیم آیات به معنای وارد ساختن این حقایق در درون جان آنها و ۳) تزکیه نفوس و تربیت مردم بر اساس اصول اخلاقی و انسانی.[۲۱]
هاشمی رفسنجانی تقدم واژه تزکیه بر واژه تعلیم در این آیه را به این دلیل دانسته است که بدون تزکیه، فراگیری دانش و حکمت الهیِ مورد نظر انبیا ممکن نخواهد بود.[۲۲] به گفته محسن قرائتی، این آیه بیانگر آن است که در محیط‌های آلوده نیز می‌توان کار تبلیغی انجام داد و تلاوت قرآن وسیله تزکیه و تعلیم مردم است؛ تزکیه و تعلیمی که سرلوحه برنامه‌های انبیا است.[۲۳] رضایی اصفهانی نیز می‌گوید طبق این آیه، پیامبر(ص) قبل از اینکه آیات را برای مردم بخواند خود به آن عمل می‌کند و الگوی عملی برای برنامه و کتاب خویش است.[۲۴]
گمراهی آشکار مردم پیش از بعثت
بخش پایانی آیه ۱۶۴ سوره آل‌عمران دوران جاهلیت را با عنوان «گمراهی آشکار» توصیف می‌کند.[۲۵] این توصیف را به این دلیل دانسته‌اند که گمراهی زمان جاهلیت به صورتی بود که انسان‌ها به راحتی توان تشخیص آن گمراهی را نداشتند.[۲۶] هواپرستی و رواج ضدارزش‌ها، جهل و محرومیّت از تعالیم دین را از جلوه‌های گمراهی مردم، پیش از ظهور پیامبر(ص) دانسته‌اند.[۲۷]
مفسران با استناد به این فراز از آیه، معتقدند اهمیت یک نعمت بزرگ زمانی روشن می‌شود که دوران برخورداری از آن را با دوران‌های قبل مقایسه کنیم. این آیه نیز برای شناخت بهتر نعمت بعثت انبیا، به تاریخ قبل اشاره کرده و با توجه به آن می‌توان گفت منشأ بسیاری از نعمت‌های امروز بشر مانند تمدن، علم‌آموزی، آزادی از خرافات و ... نتیجه بعثت بوده است.[۲۸]
همچنین گفته شده یادآوری گمراهی مؤمنان پیش از بعثت و هدایتشان در پرتو تعالیم پیامبر(ص)، عامل تقویت ارادۀ آنان در تحمّل دشواری‌های است که مولود جنگ بوده است و باعث شکرگزاری بابت آن خواهد شد.[۲۹]
پانویس
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۷۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۷-۱۵۸؛ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۳، ص۴۶۱؛ نجفی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ق، ج۳، ص۶۰؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۴۲؛ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۴.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۱؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۴۲.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۵.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۶۹۳.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۷۵.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۷۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۴؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۴۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۵۷.
- ↑ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۳، ص۴۶۱؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۷۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۸-۱۵۹؛ نجفی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ق، ج۳، ص۶۰.
- ↑ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۳، ص۴۶۱.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۱؛ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۷۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۹؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۲؛ نجفی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ق، ج۳، ص۶۰.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۴۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۹.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۵.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۳، ص۴۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۹.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۵.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۴۲-۶۴۳.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۳.
- ↑ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۳، ص۴۶۱؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۶۰؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۶۰؛ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۶؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۴۳؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۲۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۲۶.
منابع
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بی‌جا، دفتر نشر الکتاب، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآنی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- فضل‌الله، محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، ۱۴۳۹ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین علیه السلام، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- نجفی، محمدجواد، تفسیر آسان، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، ۱۳۸۶ش.