سوره جاثیه چهل و پنجمین سوره و از سوره‌های مکی است که در جزء ۲۵ قرآن جای دارد. این سوره را جاثیه می‌نامند، زیرا در آیه ۲۸ آن، از به زانو درآمدن هر امتی در قیامت برای گرفتن نامه اعمالش سخن گفته شده است. جاثیه در لغت به معنای به زانو درآمده است.
بحث حقانیت قرآن، وحدانیت خداوند و تهدید گمراهانی که اصرار بر عقاید انحرافی خود دارند و همچنین دعوت مؤمنان به عفو کافران و توصیف صحنه‌هایی از قیامت از موضوعات مطرح‌شده در این سوره است. در فضیلت تلاوت این سوره از جمله از پیامبر(ص) روایت شده است هر کس سوره جاثیه را قرائت کند خداوند عیب‌های او را می‌پوشاند و حالت ترس و نگرانی او را هنگام حسابرسی آرام می‌کند.
این سوره را به این دلیل جاثیه (به زانو درآمده) نامیده‌اند که در آیه ۲۸ آمده است [یادداشت ۱]هر امتی در قیامت برای گرفتن نامه اعمالش به زانو درمی‌آید. این کلمه فقط یک بار در قرآن، آن هم در این آیه به کار رفته است. امین الاسلام طبرسی نویسنده تفسیر مجمع البیان نام دیگر این سوره را به سبب آیه ۱۸شریعت «ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَىٰ شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ» دانسته است. [۱]
محل و ترتیب نزول
سوره جاثیه جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول، شصت و پنجمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص)نازل شده است. این سوره در چینش کنونیمُصحَف، چهل و پنجمین سوره است[۲] و در جزء ۲۵ قرآن جای دارد.مجمع البیان از قُتاده [یادداشت ۲] نقل کرده که آیه ۱۴«قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ» این سوره مدنی است. [۳]
تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها
سوره جاثیه ۳۷ آیه، ۴۸۹ کلمه و ۲۰۸۵ حرف دارد. این سوره از نظر حجمی از سوره‌های مَثانی قرآن و اندکی کمتر از یک حزب است. سوره جاثیه با حروف مُقَطَّعه «حم» (خوانده می‌شود حامیم) شروع می‌شود؛ به همین سبب این سوره را جزو حامیمات (یا حوامیم) دانسته‌اند.[۴]
محتوا
سوره جاثیه با بیان حقانیت قرآن آغاز می‌شود و سپس با ذکر نشانه‌هایی از عظمت خلقت در آسمانها و زمین به وحدانیت خداوند اشاره می‌کند و کسانی را که با وجود این نشانه‌ها بر عقاید انحرافی خود اصرار می‌ورزند، به کیفر سختی تهدید می‌کند. این سوره در ادامه با دعوت مؤمنان به عفو کافران و آوردن شاهد مثالی درباره کفران نعمت‌های خداوند یعنی ناسپاسی قوم بنی‌اسرائیل و سرنوشت آنان که در حکم مقدمه‌ای برای آیات بعدی است، به پیامبر دستور می‌دهد که از شریعت پیروی کند، نه از خواسته‌های جاهلان.
پس از آن، قولِ گروهی از منکران معاد و پاسخ به آنان می‌آید و در آیات انتهایی، صحنه‌هایی از قیامت و گوشه‌هایی از حالات مجرمان در پیشگاه الهی ترسیم می‌شود[۵]
ترجمه: هر که کاری شایسته کند، به سود خود اوست، و هر که بدی کند به زیانش باشد. سپس به سوی پروردگارتان برگردانیده می‌شوید.
در تفسیر این آیه آمده است این عبارت که بارها در آیات قرآن آمده (سوره لقمان آیه ۱۲ و سوره زمر آیه ۴۱)، پاسخی است به کسانی که می‌گویند اطاعت و نافرمانی ما برای خدا چه سود و زیانی دارد. این آیات می‌گویند این شما هستید که در پرتو اعمال صالح تکامل می‌یابید، و این شما هستید که بر اثر جرم و گناه سقوط کرده در پرتگاه غضب و بعد از رحمت او گرفتار لعنت ابدی می‌شوید.[۷]علامه طباطباییمفسر شیعی آیه را در ادامه آیه قبل و تعلیل برای این فراز (لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ) از آن دانسته و نتیجه این دو آیه را این می‌داند که خداوند مردم را در برابر کار‌هایی که کرده‌اند جزاء می‌دهد، زیرا اعمال هرگز بى اثر رها نمى‌شود، بلکه هر کس عملى صالح انجام دهد از آن بهره مند مى‌شود، و هر کس عملى زشت مرتکب گردد از آن متضرر مى‌گردد. و بعد همگى شما به سوى پروردگارتان مراجعه خواهید نمود، و او بر حسب اعمالى خوب و بدی که کرده‌اید جزایتان مى دهد.[۸]
ترجمه: و گفتند: «غير از زندگانى دنياى ما [چيز ديگرى] نيست؛ مى‌ميريم و زنده مى‌شويم، و ما را جز طبيعت هلاك نمى‌كند.»
راغب اصفهانی واژه شناس قرآن اصل واژه دهر را به معنای طول مدت عالم از اول پيدايش تا آخر انقراض آن دانسته است که برای زمان زیاد هم بکار می‌رود. [۹]علامه طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان براین باور است که براساس آیات مطرح شده پیش از این آیه، این ادعا (وَ مَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ) سخن مشرکانی است که مبدء(صانع) را قبول دارند ولی منکر معاد هستند نه این که سخن دهریینی باشد که مبدء و معاد هردو را منکرند. بنابراین معنای آیه این است که مشركين گفتند حياتى نيست مگر همين حيات دنيايى ما كه با آن در دنيا زندگى مى‌كنيم، پس همواره بعضى از ما (يعنى سالخوردگان) مى‌ميرند، و بعضى ديگر يعنى ( نسل‌هاى جديد) زنده مى‌مانند، و ما را جز دهر و روزگار كسى هلاک نمى‌کند، اين گذشت زمان است که هر نوى را کهنه، و هر سالمى را فاسد، و هر زنده‌اى را آماده مرگ مى‌سازد، پس مساله مرگ عبارت از انتقال از خانه‌اى به خانه ديگر كه پایانش برانگیخته شدن و بازگشت به سوى خدا باشد نيست. [۱۰]تفسیر نمونه از قول مفسران، براى جمله «نَمُوتُ وَ نَحْيا» (مى‌ميريم و زنده مى‌شويم) چهار تفسیر نقل کرده که عبارتند از: ۱- «بزرگ‌سالان مى‌روند، و نوزادان قدم به عرصه حيات مى‌گذارند و جاى آنها را مى‌گيرند».( که به باور این تفسیر مناسب ترین احتمال است.)
۲- جمله «نَمُوتُ وَ نَحْيا» از قبيل تأخير و تقديم است، معنایش می شود: ما زنده مى‌شويم و سپس مى‌ميريم و جز اين حيات و مرگ، چيز ديگرى در كار نيست.
۳-بعضى مى‌میرند و بعضى زنده مى‌مانند (هر چند سرانجام همه خواهند مرد).
۴-ما در آغاز مرده و بى‌جان بودیم، سپس لباس حیات بر ما پوشیده شد. [۱۱]
در فضیلت این سوره از پیامبر(ص) نقل شده هر کس سوره جاثیه را قرائت کند، خداوند عیب‌های او را می‌پوشاند و حالت ترس و نگرانی او را هنگام حسابرسی آرام می‌کند.[۱۲]
از امام باقر(ع) نیز روایت شده هر کس سوره جاثیه را قرائت نماید پاداشش این است که هرگز آتش به او نمی‌رسد و صدای زوزه آتش جهنم را نمی‌شنود و با پیامبر همراه خواهد بود.[۱۳]
در تفسیربرهان برای قرائت این سوره خواصی چون در امان ماندن از شر ستمگران و آبرومند بودن در بین مردم و در امان بودن از شر سخن‌چین ذکر شده است.[۱۴]
﴿و [نیز در] پیاپی آمدن شب و روز و آنچه خدا از روزی از آسمان فرود آورده و به [وسیله] آن زمین را پس از مرگش زنده گردانیده است و [همچنین در] گردش بادها [به هر سو] برای مردمی که می‌اندیشند نشانه‌هایی است ٥﴾
﴿خدا همان کسی است که دریا را به سود شما رام گردانید تا کشتیها در آن به فرمانش روان شوند و تا از فزون بخشی او [روزی خویش را] طلب نمایید و باشد که سپاس دارید ١٢﴾
﴿به کسانی که ایمان آورده‌اند بگو تا از کسانی که به روزهای [پیروزی] خدا امید ندارند درگذرند تا [خدا هر] گروهی را به [سبب] آنچه مرتکب می‌شده‌اند به مجازات رساند ١٤﴾
﴿و دلایل روشنی در امر [دین] به آنان عطا کردیم و جز بعد از آنکه علم برایشان [حاصل] آمد [آن هم] از روی رشک و رقابت میان خودشان دستخوش اختلاف نشدند قطعاً پروردگارت روز قیامت میانشان دربارهٔ آنچه در آن اختلاف می‌کردند داوری خواهد کرد ١٧﴾
﴿آیا کسانی که مرتکب کارهای بد شده‌اند پنداشته‌اند که آنان را مانند کسانی قرار می‌دهیم که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند [به طوری که] زندگی آنها و مرگشان یکسان باشد چه بد داوری می‌کنند ٢١﴾
﴿پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده و بر گوش او و دلش مهر زده و بر دیده‌اش پرده نهاده است آیا پس از خدا چه کسی او را هدایت‌خواهد کرد آیا پند نمی‌گیرید ٢٣﴾
﴿و گفتند غیر از زندگانی دنیای ما [چیز دیگری] نیست می‌میریم و زنده می‌شویم و ما را جز طبیعت هلاک نمی‌کند و[لی] به این [مطلب] هیچ دانشی ندارند [و] جز [طریق] گمان نمی‌سپرند ٢٤﴾
﴿بگو خدا[ست که] شما را زندگی می‌بخشد سپس می‌می‌راند آنگاه شما را به سوی روز رستاخیز که تردیدی در آن نیست گرد می‌آورد ولی بیشتر مردم [این را] نمی‌دانند ٢٦﴾
﴿این بدان سبب است که شما آیات خدا را به ریشخند گرفتید و زندگی دنیا فریبتان داد پس امروز نه از این [آتش] بیرون آورده می‌شوند و نه عذرشان پذیرفته می‌گردد ٣٥﴾
﴿و در آسمانها و زمین بزرگی از آن اوست و اوست شکست ناپذیر سنجیده کار ٣٧﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. حاء میم ١ فرو فرستادن این کتاب از جانب خدای ارجمند سنجیده کار است ٢ به راستی در آسمانها و زمین برای مؤمنان نشانه‌هایی است ٣ و در آفرینش خودتان و آنچه از [انواع] جنبنده[ها] پراکنده می‌گرداند برای مردمی که یقین دارند نشانه‌هایی است ٤ و [نیز در] پیاپی آمدن شب و روز و آنچه خدا از روزی از آسمان فرود آورده و به [وسیله] آن زمین را پس از مرگش زنده گردانیده است و [همچنین در] گردش بادها [به هر سو] برای مردمی که می‌اندیشند نشانه‌هایی است ٥ این[ها]ست آیات خدا که به راستی آن را بر تو می‌خوانیم پس بعد از خدا و نشانه‌های او به کدام سخن خواهند گروید ٦ وای بر هر دروغزن گناه‌پیشه ٧ [که] آیات خدا را که بر او خوانده می‌شود می‌شنود و باز به حال تکبر چنان‌که گویی آن را نشنیده است سماجت می‌ورزد پس او را از عذابی پردرد خبر ده ٨ و چون از نشانه‌های ما چیزی بداند آن را به ریشخند می‌گیرد آنان عذابی خفت آور خواهند داشت ٩ پیشاپیش آنها دوزخ است و نه آنچه را اندوخته و نه آن دوستانی را که غیر از خدا اختیار کرده‌اند به کارشان می‌آید و عذابی بزرگ خواهند داشت ١٠ این رهنمودی است و کسانی که آیات پروردگارشان را انکار کردند بر ایشان عذابی دردناک از پلیدی است ١١ خدا همان کسی است که دریا را به سود شما رام گردانید تا کشتیها در آن به فرمانش روان شوند و تا از فزون بخشی او [روزی خویش را] طلب نمایید و باشد که سپاس دارید ١٢ و آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمین است به سود شما رام کرد همه از اوست قطعاً در این [امر] برای مردمی که می‌اندیشند نشانه‌هایی است ١٣ به کسانی که ایمان آورده‌اند بگو تا از کسانی که به روزهای [پیروزی] خدا امید ندارند درگذرند تا [خدا هر] گروهی را به [سبب] آنچه مرتکب می‌شده‌اند به مجازات رساند ١٤ هر که کاری شایسته کند به سود خود اوست و هر که بدی کند به زیانش باشد سپس به سوی پروردگارتان برگردانیده می‌شوید ١٥ و به یقین فرزندان اسرائیل را کتاب [تورات] و حکم و پیامبری دادیم و از چیزهای پاکیزه روزیشان کردیم و آنان را بر مردم روزگار برتری دادیم ١٦ و دلایل روشنی در امر [دین] به آنان عطا کردیم و جز بعد از آنکه علم برایشان [حاصل] آمد [آن هم] از روی رشک و رقابت میان خودشان دستخوش اختلاف نشدند قطعاً پروردگارت روز قیامت میانشان دربارهٔ آنچه در آن اختلاف می‌کردند داوری خواهد کرد ١٧ سپس تو را در طریقه آیینی [که ناشی] از امر [خداست] نهادیم پس آن را پیروی کن و هوسهای کسانی را که نمی‌دانند پیروی مکن ١٨ آنان هرگز در برابر خدا از تو حمایت نمی‌کنند [و به هیچ وجه به کار تو نمی‌آیند] و ستمگران بعضی‌شان دوستان بعضی [دیگر]ند و خدا یار پرهیزگاران است ١٩ این [کتاب] برای مردم بینش‌بخش و برای قومی که یقین دارند رهنمود و رحمتی است ٢٠ آیا کسانی که مرتکب کارهای بد شده‌اند پنداشته‌اند که آنان را مانند کسانی قرار می‌دهیم که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند [به طوری که] زندگی آنها و مرگشان یکسان باشد چه بد داوری می‌کنند ٢١ و خدا آسمانها و زمین را به حق آفریده است و تا هر کسی به [موجب] آنچه به دست آورده پاداش یابد و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت ٢٢ پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده و بر گوش او و دلش مهر زده و بر دیده‌اش پرده نهاده است آیا پس از خدا چه کسی او را هدایت‌خواهد کرد آیا پند نمی‌گیرید ٢٣ و گفتند غیر از زندگانی دنیای ما [چیز دیگری] نیست می‌میریم و زنده می‌شویم و ما را جز طبیعت هلاک نمی‌کند و[لی] به این [مطلب] هیچ دانشی ندارند [و] جز [طریق] گمان نمی‌سپرند ٢٤ و چون آیات روشن ما بر آنان خوانده شود دلیلشان همواره جز این نیست که می‌گویند اگر راست می‌گویید پدران ما را [حاضر] آورید ٢٥ بگو خدا[ست که] شما را زندگی می‌بخشد سپس می‌می‌راند آنگاه شما را به سوی روز رستاخیز که تردیدی در آن نیست گرد می‌آورد ولی بیشتر مردم [این را] نمی‌دانند ٢٦ و فرمانروایی آسمانها و زمین از آن خداست و روزی که رستاخیز بر پا شود آن روز است که باطل‌اندیشان زیان خواهند دید ٢٧ و هر امتی را به زانو درآمده می‌بینی هر امتی به سوی کارنامه خود فراخوانده می‌شود [و بدیشان می‌گویند] آنچه را می‌کردید امروز پاداش می‌یابید ٢٨ این است کتاب ما که علیه شما به حق سخن می‌گوید ما از آنچه می‌کردید نسخه برمی‌داشتیم ٢٩ و اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند پس پروردگارشان آنان را در جوار رحمت‌خویش داخل می‌گرداند این همان کامیابی آشکار است ٣٠ و اما کسانی که کافر شدند [بدانها می‌گویند] پس مگر آیات من بر شما خوانده نمی‌شد و[لی] تکبر نمودید و مردمی بدکار بودید ٣١ و چون گفته شد وعده خدا راست است و شکی در رستاخیز نیست گفتید ما نمی‌دانیم رستاخیز چیست جز گمان نمی‌ورزیم و ما یقین نداریم ٣٢ و [حقیقت] بدیهایی که کرده‌اند بر آنان پدیدار می‌شود و آنچه را که بدان ریشخند می‌کردند آنان را فرو می‌گیرد ٣٣ و گفته شود همان‌گونه که دیدار امروزتان را فراموش کردید امروز شما را فراموش خواهیم کرد و جایگاهتان در آتش است و برای شما یاورانی نخواهد بود ٣٤ این بدان سبب است که شما آیات خدا را به ریشخند گرفتید و زندگی دنیا فریبتان داد پس امروز نه از این [آتش] بیرون آورده می‌شوند و نه عذرشان پذیرفته می‌گردد ٣٥ پس سپاس از آن خداست پروردگار آسمانها و پروردگار زمین پروردگار جهانیان ٣٦ و در آسمانها و زمین بزرگی از آن اوست و اوست شکست ناپذیر سنجیده کار ٣٧﴾
↑وَتَرَىٰ كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيَةً ۚ كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَىٰ إِلَىٰ كِتَابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ترجمه:در آن روز هر امّتی را می‌بینی (که از شدّت ترس و وحشت) بر زانو نشسته؛ هر امّتی به سوی کتابش خوانده می‌شود، و (به آنها می‌گویند:) امروز جزای آنچه را انجام می‌دادید به شما می‌دهند!
↑ قتادة بن دِعامة (۶۱ - ۱۱۷ق)، از تابعان و از فقیهان بصره
