آیه ۹۶ سوره اعراف بیانگر سنت الهی در آثار و برکات ایمان و تقوا در حیطه اجتماعی است که مفسران قرآن، تحقق کامل آن را ناظر به دوران پس از ظهور امام زمان(عج) دانسته‌اند. همچنین این آیه افزون‌بر بیان آثار دنیوی اعمال، این حقیقت را نیز بیان می‌دارد که عمل اکثریت جامعه، چه خوب و چه بد، دامن همه افراد جامعه را خواهد گرفت.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره اعراف |
| شماره آیه | ۹۶ |
| جزء | ۹ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | ایمان و تقوا سبب نزول برکات است |
| آیات مرتبط | آیه ۶۶ سوره مائده، آیه ۱۶ سوره جن، آیات ۱۰–۱۲ سوره نوح |
در اینکه برکت به چه معنا بوده و منظور از برکات آسمان و زمین در این آیه چیست، گفت‌وگوهایی میان مفسران شکل گرفته که نزول باران، استجابت دعا و برکات معنوی از مصادیق برکات آسمان دانسته شده و روییدن گیاهان، برآورده شدن حاجات و برکات مادی از برکات زمینی قلمداد شده است.
در کتاب‌های تفسیر قرآن این سؤال مطرح شده است که چرا ملت‌های غیرمسلمان زندگی مرفه‌ای دارند، در حالی که طبق مدلول آیه، این رفاه باید نصیب ملت‌های مسلمان و باتقوا باشد؟ در پاسخ به این سؤال به مواردی چون تفاوت میان ثروت و برکت، زمینه‌سازی برای عذاب به‌وسیله رفاه، بهره‌مندی از اصول پیشرفت مانند نظم و مسئولیت‌پذیری اشاره شده است.
جایگاه آیه
به بیان ناصر مکارم شیرازی، مفسر و فقیه شیعه، آیه ۹۶ سوره اعراف، در ادامه آیاتی است که سرگذشت اقوامی همچون قوم هود، صالح، شعیب، نوح و لوط را بیان کرده و تأکیدی بر نتایج سرگذشت عبرت‌انگیز آنها به‌حساب می‌آید.[۱]
برخی از مفسران، تحقق کامل معنای این آیه در نزول برکات فراوان به جهت ایمان و تقوا را ناظر به دوران پس از ظهور امام زمان(عج) دانسته[۲] برخی از محققان نیز این آیه را به جهت بیان رابطه اعمال پسندیده انسان‌ها بر شکوفایی طبیعت، از جمله آیات مرتبط با اخلاق زیست‌محیطی می‌دانند.[۳]
سلطان محمد گنابادی (درگذشت: ۱۳۲۷ق) در بیان السعاده، در رویکردی عرفانی نسبت به آیه ۹۶ سوره اعراف، تقوا را به سلوک، تحت بیعت خاص ولی الهی معنا کرده[۴]و بر این باور است که یکی از معانی «اهل القری» در آیه، ناظر به قوا، اعضاء و استعدادهای درونی انسان است که اگر به حکومت عقل، آن‌هم عقلی که مطیع ولی خداست، اذعان کرده و تسلیم شود، خیرات جسمانی‌اش، از زمین و خیرات روحانی‌اش از آسمان، برای وی فراوان خواهد شد.[۵]
متن و ترجمه
وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَیٰ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلٰکنْ کذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کانُوا یکسِبُونَ
و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می‌گشودیم، ولی تکذیب کردند؛ پس به [کیفر] دستاوردشان [گریبان] آنان را گرفتیم.» (سوره اعراف، آیه۹۶)
بیان سنت‌های الهی در آیه
به گفته مفسران قرآن، آیه ۹۶ سوره اعراف، دست‌کم دو سنت الهی را بیان می‌کند:
- اول اینکه اعمال انسان، افزون‌بر آثار اخروی، آثار طبیعی و دنیوی داشته و موجبات صلاح و فساد دنیا را نیز فراهم می‌آورد.[۶]
- دوم اینکه هرگاه از اکثر افراد جامعه عملی خاص سر بزند، آثار خوب و بد آن عمل، دامن همه افراد جامعه را خواهد گرفت. بدان معنا که اگر اکثر جامعه، با ایمان و باتقوا شد، برکات فراوان مادی و معنوی نصیب ایشان شده و در جهت عکس این قضیه، مستحق عذاب خداوند خواهند شد، حتی اگر افراد معدودی در آن جامعه با ایمان و باتقوا باشند.[۷]
چیستی برکات
از نظر مفسران، واژه برکت به‌معنای هر چیز فراوانی است که نبود آن، زمینۀ ابتلاء و نقص را برای انسان فراهم می‌آورد. مانند امنیت، آسایش، سلامتی، مال و اولاد.[۸]
ناصر مکارم شیرازی، معتقد است که نزول برکات بر اثر ایمان و تقوا، هم فراوانی موهبت و نعمت را همراه دارد و هم باعث می‌گردد که آنچه در اختیار انسان قرار گرفته در مصارف مفید و مورد نیاز به‌کار گرفته شود. نه اینکه همچون مسابقه تسلیحاتی، موجب هدر رفتن نیروهای انسانی و اقتصادی گردد.[۹]
چیستی برکات آسمان و زمین
در اینکه منظور از «برکات آسمان و زمین» در آیه ۹۶ سوره اعراف چیست؟ در میان مفسران نظراتی وجود دارد:
- نزول باران (برکات آسمانی) و روئیدن گیاهان (برکات زمینی).[۱۰]
- استجابت دعاها (برکات آسمانی) و برآورده شدن حاجت‌ها (برکات زمینی).[۱۱]
- برکات معنوی (برکات آسمانی) و برکات مادی (برکات زمینی).[۱۲]
برخی از مفسران نیز برای آسمان و زمین به‌عنوان یک موضوع مستقل، خصوصیتی قائل نبوده و معتقدند که قید آسمان و زمین در اینجا نشان از فراگیر و همه‌جانبه بودن برکات است.[۱۳] صاحب تفسیر اثناعشری نیز آسمان را به‌منزله «پدر» و زمین را به منزله «مادر» دانسته و بر این باور است که از این دو، به خلق و تدبیر الهی، جمیع منافع و خیرات حاصل می‌شود.[۱۴]
چرا ملل فاقد ایمان زندگی مرفه دارند؟
مفسران قرآن ذیل آیه ۹۶ سوره اعراف، به این پرسش پرداخته‌اند که اگر ایمان و تقوا موجب نزول انواع برکات است؛ چرا برخی از جوامع بی‌ایمان غرق نعمت بوده و در نقطه مقابل، کشورهای مسلمان به سختی زندگی می‌کنند؟[۱۵]
برای این پرسش چند پاسخ در کتاب‌های تفسیری آمده است:
- پیشرفت مادی برخی از کشورهای بی‌ایمان، مانع گرفتاری ایشان به دردهای جانکاه روحی، روانی و جسمی ایشان به جهت دوری از خدا، نشده است که غارت فروشگاه‌ها در زمان‌های بحران، یکی از نشانه‌های آن است. درحالی که انسان‌های با ایمان غالباً از بهداشت روانی برخوردارند.
- هر نوع پیشرفت مادی به معنای برخورداری انسان از برکات الهی نیست. چرا که بسیاری از مواهب، ناپایدار بوده یا نظیر مسابقات تسلیحاتی که در معمولاً در جوامع پیشرفته وجود دارد، به معنای هدررفتن منابع است.
- گاهی رفاه مادی نوعی قهر الهی است. به این معنا که گاهی خدا به کافران و گناهکاران همهٔ نعمت‌ها را می‌دهد تا سرکشی کنند و زمینهٔ عذاب الهی را فراهم سازند. در نتیجه نمی‌توان به آن عنوان برکت، داد.
- گاهی ملت‌های بی‌ایمان همان اصول و تعلیمات اساسی دین، مثل نظم، مسئولیت‌پذیری و تلاش را به کار می‌بندند و از نتایج شیرین دنیایی آن بهره‌مند می‌شوند، در حالی که برخی از ملت‌های مسلمان، برخلاف آنها عمل می‌کنند و از ثمرات نعمت‌های الهی محروم می‌شوند.
- برخی از ملت‌ها به ظاهر مسلمان‌اند، اما اصول و آموزه‌های اسلامی را به‌کار نمی‌بندند و حقیقت ایمان و تقوا در اعمال و شئون زندگی آنان نفوذ نکرده است؛ از همین رو جامعه‌هایی عقب‌افتاده دارند.[۱۶]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۶۵.
- ↑ صادقی تهرانی، ترجمان فرقان، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۱۴؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۷، ص۱۷۵؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۱۲۲.
- ↑ نجارزادگان، نقش نظام هستی شناختی قرآن در ارتقای اخلاق زیست‌محیطی، ص۸۵.
- ↑ گنابادی، بیان السعاده، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۱۹۶.
- ↑ گنابادی، بیان السعاده، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۱۹۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۶۵.
- ↑ نگاه کنید به علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۰۱؛ آقایی، اعجاز اجتماعی قرآن با تأکید بر قوانین جامعه‌شناسی.
- ↑ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۰۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۶۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۶۵؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۷، ص۱۷۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، تهران، ج۴، ص۶۹۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۶۶.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۲۵.
- ↑ شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ۱۳۶۳ش، ج۴، ص۱۴۵.
- ↑ برای این منظور نگاه کنید به مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۲۶۸–۲۷۰؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۱۲۲؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۷، ص۱۷۵.
- ↑ نگاه کنید به رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۷، ص۱۷۶.
منابع
- آقایی، محمدرضا، اعجاز اجتماعی قرآن با تأکید بر قوانین جامعه‌شناسی، قرآن و علم، ش۸، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار احیاء تراث عربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- شاه عبدالعظیمی، سید حسین، تفسیر اثنی عشری، تهران، میقات، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- صادقی تهرانی، محمد، ترجمان فرقان، قم، شکرانه، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، بی‌تا.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مکتبه الانشر الاسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۵ش.
- گنابادی، سلطان محمد بن حیدر، بیان السعاده فی مقامات العباده، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- نجارزادگان، فتح‌الله، «نقش نظام هستی شناختی قرآن در ارتقای اخلاق زیست‌محیطی»، پژوهش‌نامه اخلاق، ش۱۲، ۱۳۹۰ش.