آیه وَ اِن یَکاد یا آیه چشم‌زخم (قلم: ۵۱-۵۲) به آسیب رساندن کافران از طریق چشم‌زخم به پیامبر(ص) پس از شنیدن قرآن اشاره دارد. نزول این آیه را درباره خشم کفار از شنیدن آیات قرآن و نگاه غضب‌آلود آنان به پیامبر به قصد آسیب زدن به او دانسته‌اند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه و ان یکاد |
| واقع در سوره | قلم |
| شماره آیه | ۵۱ و ۵۲ |
| جزء | ۲۹ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | چشم‌زخم |
آیه وإن یکاد از پُرکاربردترین آیات قرآن در زندگی مردم ایران است به صورتی که بسیاری از مردم این آیه را به‌عنوان محافظی در برابر چشم‌زخم استفاده می‌کنند. به گفته مرتضی مطهری، اندیشمند شیعی، هیچ آیه‌ای به‌اندازه آیه «وَ انْ یکادُ الَّذینَ کفَروا» در میان مردم ایران برای شعار رایج نشده است.
متن و ترجمه
وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُ‌وا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِ‌هِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ وَمَا هُوَ إِلَّا ذِکرٌ لِّلْعَالَمِینَ
و آنان که کافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزی نمانده بود که تو را چشم بزنند، و می‌گفتند: «او واقعاً دیوانه‌ای است.» و حال آنکه [قرآن] جز تذکاری برای جهانیان نیست.
شأن نزول
گفته‌اند این آیه درباره چشم‌زدن پیامبر(ص) از ناحیه عده‌ای از مخالفان نازل شده است.[۱] معنای آیه این است که به‌راستی آنان که کافر شدند، وقتی قرآن را شنیدند نزدیک بود با چشم‌های خود تو را به زمین بیندازند، یعنی با چشم‌زخم خود تو را بکشند.[۲] بر اساس برخی از گزارش‌ها این چشم زدن را گروهی از قوم بنی اسد انجام دادند که معروف به بدچشمی و چشم زخم بودندکه به آنها عَیّانون می‌گفتند. [۳]
علامه طباطبایی در المیزان ازلاق در واژه «لَيُزْلِقُونَكَ» که به معنای لغزاندن است را کنایه از کشتن با چشم زخم دانسته است..[۴] و یقولون انه لمجنون و ما هو الا ذکر للعالمین نسبت دیوانگی به پیامبر دادند در هنگامی که قرآن را از او می‌شنیدند، دلیل بر این است که می‌خواسته‌اند بگویند قرآن از اِلقائات شیطان‌ها و جن است.[۵]
دلالت بر چشم‌زخم و دفع آن
بنابر نظر علامه طباطبایی بر اساس نظر عموم مفسران مراد از اِزلاق به اَبصار(زمین زدن با دیدگان)، چشم‌زدن است، که خود نوعی از تأثیرات نفسانی است و دلیلی عقلی بر نفی آن و سببی برای انکارش وجود ندارد. همچنین حوادثی دیده شده که با چشم‌زدن منطبق است، و روایاتی هم بر طبق آن وارد شده‌است.[۶] فیض کاشانی نیز چشم زخم(الاصابة بالعین) را که می‌تواند منشأ نفسانی داشته باشد[یادداشت ۱] تأیید می‌کند و معتقد است که برخی نفوس می‌توانند در خارج از بدنشان تأثیر داشته باشند.[۷] کلمه «زلق» در لغت به معنای زلل و لغزش است، و اِزلاق به معنای اِزلال، یعنی صَرْع و کنایه از کشتن و هلاک کردن است. [۸] در برخی کتاب‌های روایی و دعایی خواندن و نوشتن آیه و ان یکاد را برای دفع چشم‌زخم حسودان و بد خواهان مفید دانسته‌اند. به عنوان نمونه،از حسن بصری روایت شده‌است که: دوای دردِ چشم‌زخم، خواندن آیه «و ان یکاد» است.[۹] به همین دلیل آیه و این یکاد را از آیاتُ‌الحِرز دانسته‌اند.[۱۰]
جایگاه در فرهنگ عامه
وإن یکاد، از پُرکاربردترین آیات قرآنی در زندگی مردم ایران قرار دارد. بسیاری از مردم این آیه را به‌عنوان محافظی در برابر چشم‌زخم استفاده می‌کنند و به منظور دور کردن چشم‌زخم بر سر در خانه‌ها، نصب می‌گردد. استفاده از آیه وان یکاد به عنوان کتیبه تزیینی برای سر در ورودی منزل رواج دارد و در میان کتبیه‌های سردرهای منازل، آیه «وان یکاد» بیشترین آمار را به خود اختصاص داده است.[۱۱]
به گفته مرتضی مطهری، اندیشمند شیعی، هیچ آیه‌ای به‌اندازه آیه «وَ انْ یکادُ الَّذینَ کفَروا» در میان مردم ایران برای شعار رایج نشده است[۱۲] اما وی معتقد است که مدرکی که بر جلوگیری آیه «ان یکاد» از چشم‌زخم دلالت کند، وجود ندارد.[۱۳]
پانویس
- ↑ موسوی آملی، «سردرنوشته‌های قرآن»، ص۴۸، نقل از: کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۶۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۳۸۸.
- ↑ آلوسی، تفسیر روح المعانی، ج۱۵، ص۴۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۳۸۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۳۸۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۳۸۸.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱۵، ص۴۷۴.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات، ج۱، ص۳۹۳.
- ↑ شعیری، جامع الاخبار، ص۱۵۷؛ موسوی آملی، «سردرنوشته‌های قرآن»، ص۴۸.
- ↑ طباطبایی، «حرز»، ص۱۲.
- ↑ محمدی، رجبی، «بررسی کتبیه‌ها»، ص۱۹-۲۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۷، ص۶۴۳-۶۴۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۷، ص۶۴۳.
یادداشت
منابع
- طباطبایی، سید کاظم، «حرز»، در جلد ۱۳ از دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۴ق.
- محمدی، رضا و رجبی، محمدعلی، «بررسی کتبیه‌های سردر ورودی منازل تهران از دوره قاجار تاکنون»، فصلنامه نگره، شماره ۱۵، تابستان ۱۳۸۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، موسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ چهارم، ۱۳۹۰ش.
- موسوی آملی، سید محسن، «سردرنوشته‌های قرآن»، در مجله بشارت، شماره ۶۵، خرداد و تیر ۱۳۸۷.
- شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، نجف، المطبعة الحیدریة، بی‌تا.
- فیض کاشانی، محسن، الوافی، اصفهان، كتابخانه امام أميرالمؤمنين على عليه السلام، ۱۴۰۶ق.