آیه مشورت (آل عِمران: ۱۵۹) ضمن بیان نقش اخلاق نیکوی پیامبر اسلام(ص) در جذب مسلمانان، به او فرمان می‌دهد با مردم مشورت کند. دلیل نزول این آیه را تأیید سیره پیامبر(ص) در مشورت با اصحاب خود در جنگ اُحُد دانسته‌اند.
 خوش‌نویسی آیه مشورت توسط امیرالکتاب برای مجلس سوم شورای ملی | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه مشورت |
| واقع در سوره | آل عمران |
| شماره آیه | ۱۵۹ |
| جزء | ۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | تایید سیره پیامبر در جنگ احد مبنی بر مشورت با صحابه |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اخلاقی- اعتقادی |
| درباره | عفو عمومی، لزوم انجام کارهای عمومی و حکومتی بر اساس مشورت، توکل بر خدا |
| آیات مرتبط | آیه ۳۸ سوره شوری • آیه ۲۳۳ سوره بقره |
مفسران، ذیل آیه مشورت، فوایدی برای مشورت برشمرده‌اند؛ از جمله بالا بردن سطح تفکر مردم، ایجاد احساس مسئولیت در آنها در خصوص امور جامعه، گزینش بهترین رأی، اصلاح مردم و تجلیل از آنها.
به گفته مفسران، مشورتِ پیامبر(ص) با مردم مربوط به کارهای عمومی و اجرایی جامعه و چگونگی پیاده کردن احکام الهی است، نه در خصوص حلال و حرام خدا؛ زیرا احکام الهی ناشی از وحی است و از قرآن و سنت گرفته می‌شود.
آموزه‌های شورایی قرآن، از منظر برخی اندیشمندان اسلامی، مناسب‌ترین روش برای تشکیل حکومت اسلامی دانسته شده است.
معرفی اجمالی، متن و ترجمه
آيه ۱۵۹ سوره آل عمران به‌عنوان آیه مشورت معرفی شده است.[۱] البته مفسران علاوه بر این آیه،[۲] ذیل آیه ۳۸ سوره شورا نیز مسئله مشورت و اهمیت آن را بررسی کرده‌اند.[۳] در آیه مشورت، علاوه بر یاد‌آوری اخلاق نیکوی پیامبر، سه فرمان عمومی صادر شده است: عفو عمومی، مشورت با مردم و توکل بر خدا.[۴] توصیه به مشورت در این آیه در ضمن مجموعه‌ای از دستورهای اخلاقی آمده است. به گفته آیت‌الله مکارم شیرازی، خدا در آیه مشورت با اشاره به نرم‌خویی پیامبر(ص) که باعث جلب مسلمانان شده، از او می‌خواهد ضمن عفو خطاکاران جنگ احد و طلب آمرزش برای کشته‌شدگان جنگ، در کارها نیز با مسلمانان مشورت کند.[۵]
پژوهشگران دینی معتقدند آیات مشورت باعث بسط مشورت در جامعه شد و همه مردم در فرایند تصمیم‌گیری‌ها سهیم شدند. به گفته آنان در این آیات وجهه حکومتی پیامبر(ص) مورد خطاب قرار گرفته است نه جنبه پیامبری او؛ زیرا پیام‌آوری رابطه‌ای مستقیم با خدا است و نیازی به خلق ندارد؛ در حالی که مشورت، خصلت مثبت حکومت است، حتّی اگر در رأس آن معصوم نشسته باشد.[۶]
فَبِمَا رَ‌حْمَةٍ مِّنَ اللَّـهِ لِنتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْ‌هُمْ فِي الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّـهِ ۚ إِنَّ اللَّـهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ
پس به [بركت] رحمت الهى، با آنان نرم‌خو [و پُرمِهر] شدى، و اگر تندخو و سختدل بودى قطعاً از پيرامون تو پراكنده مى‌شدند. پس، از آنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه، و در كار[ها] با آنان مشورت كن، و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن، زيرا خداوند توكل‌كنندگان را دوست مى‌دارد.(سوره آل‌عمران، آیه ۱۵۹)
شأن نزول
نزول آیه ۱۵۹ سوره آل‌عمران را مرتبط با شکست مسلمانان در جنگ احد دانسته‌اند.[۷] بر اساس آنچه در تفسیر نمونه آمده، قبل از جنگ احد، درباره چگونگی مواجهه با دشمن، نظر پیامبر(ص) همراه با عده‌ای از مسلمانان، جنگ داخل مدینه بود؛ ولی او به نظر اکثریت احترام گذاشت و بیرون از شهر به جنگِ مشرکان رفت. پس از شکست، برخی فکر کردند عدم تبعیت از نظر پیامبر(ص) باعث شکست شده و او دیگر نباید با مسلمانان مشورت کند. به‌همین‌دلیل این آیه نازل شد تا به این طرز تفکر پاسخ گوید و به پیامبر(ص) دستور دهد باز هم در کارها با آنان مشورت کند.[۸]
نرم‌خویی پیامبر(ص) عامل جذب به اسلام
به باور علامه طباطبایی، اگرچه مخاطب آیه مشورت، رسول‌الله(ص) است؛ ولی در واقع، خداوند عموم مسلمانان را مورد خطاب قرار داده و گفته سهل‌گیری پیامبر(ص) در برخورد با آنان و گذشت او از خطاهای آنها، رحمتی است از جانب خدا نسبت به مسلمانان؛ زیرا اوست که پیامبر(ص) را نرم‌خو و خوش‌اخلاق قرار داده است.[۹] به گفته فضل بن حسن طبرِسی نتیجه نرم‌خویی پیامبر(ص)، جذب مردم به دین اسلام بوده است و در مقابل این هشدار را به پیامبر اسلام(ص) داده که اگر سنگدل و جفاپیشه بود، مردم از اطرافش پراکنده می‌شدند.[۱۰]
اهمیت مشورت
مفسران ذیل آیات مشورت، فوایدی برای آن برشمرده‌اند که از آن جمله اینهاست: بالا بردن سطح تفکر مردم و احساس مسئولیت آنها، گزینش بهترین رأی، تشویق به مشارکت در امور عمومی جامعه، اصلاح مردم و متصف شدن آنها به اخلاق نیکو و تجلیل از مردم.[۱۱]
تأکید قرآن بر انجام کارها با مشورت را به این دلیل دانسته‌اند که هرچه انسان از نظر فکری نیرومند باشد، باز نسبت به مسائل مختلف یک یا چند بُعد را می‌نگرد و از دیگر ابعاد غافل خواهد شد. همچنین گفته شده در آیات مرتبط با اهمیت مشورت، این کار برنامه‌ای دائمی شمرده شده که حتی پیامبر با وجود ارتباط با مبدأ وحی، در مسائل اجرایی، با مسلمانان مشورت می‌کرد و گاه نظر آنها بر نظر خود مقدم می‌داشت.[۱۲]
علامه طباطبایی آیه ۱۵۹ سوره آل عمران را تأیید سیره پیامبر اسلام(ص) می‌داند و اینکه عملکرد رسول خدا بر اساس امر خدا بوده و خدا از کار او خشنود است.[۱۳]
گستره مشورت پیامبر
مفسران مشورت کردن پیامبر(ص) با مردم را منحصر در کارهای عمومی و اجرایی جامعه،[۱۴] امور مرتبط با سرنوشت جامعه، مصلحت عمومی و همچنین چگونگی پیاده کردن احکام الهی دانسته[۱۵] و گفته‌اند مشورت در حلال و حرام خدا[۱۶] و امور دینی جاری نمی‌شود؛[۱۷] چراکه این احکام ناشی از وحی است و از کتاب و سنت گرفته می‌شود و مرتبط با ولایت تشریعی خداوند است.[۱۸]
مفسرانی چون صادقی تهرانی و مکارم شیرازی، مشورت در امر خلافت را نیز بی‌اعتبار می‌دانند؛ چراکه به باور آنها در این مسئله از سوی خدا حکم خاص نازل شده و با تعیین وصی و خلیفه پیامبر (ص) از طریق وحی، دیگر جایی برای شورا باقی نمی‌ماند.[۱۹] برخی از مفسران اهل‌سنت مانند زَمَخشَری، با استناد به این سخن عمر بن خَطّاب که «اَلخِلافةُ شوریٰ» (خلافت شورایی است)، مسئله خلافت را در قلمرو شوری قرار داده‌اند. [۲۰]
تبعیت پیامبر از نتیجه مشورت در تصمیم‌گیری نهایی
برخی مامور شدن پیامبر(ص) به مشورت را به خاطر احترام به شخصیت مسلمانان دانسته و معتقدند تصمیم‌گیرنده نهایی، چنانچه آیه گفته، پیامبر اسلام است و پیامبر(ص) لازم نیست از نتیجه مشورت تبعیت کند. در مقابل گفته شده منظور از اینکه در آخر آیه، پیامبر(ص) به‌عنوان تصمیم‌گیرنده نهایی معرفی شده، این نیست که او با مردم مشورت کند و بعد نظرات آنها را نادیده بگیرد؛ زیرا با هدف آیه ناسازگار است و سبب بی‌احترامی به افکار عمومی و در نتیجه رنجش مسلمانان خواهد شد و نتیجه عکس خواهد داشت. همچنین در سیره پیامبر نیز دیده شده که وی اگرچه نظر جمع را متفاوت از نظر خود می‌دید، باز هم به نظر جمع عمل می‌کرد تا اصل مشورت را تقویت کند.[۲۱]
به گفته سید محمود طالقانی از مفسران معاصر، تصمیم‌گیری نهایی پس از مشورت و آگاهی از آرای دیگران به عهده حاکم گذاشته شده است؛ با این توضیح که حاکم برای بررسی و مطالعه جوانب مختلف مسائل اجتماعی باید به صورت دسته‌جمعی به نقطه اشتراک برسد؛ ولی زمانی که به مرحله تصمیم‌گیری رسید، اگر با قاطعیت تصمیم گرفته نشود و دچار دودلی شود، کارها به هرج و مرج منجر خواهد شد.[۲۲]
تشکیل حکومت بر اساس آموزه‌های شورایی قرآن
آموزه‌های شورایی قرآن از منظر برخی اندیشمندان اسلامی، از جمله سید محمود طالقانی و رشید رضا، مناسب‌ترین محتوا برای تشکیل حکومت اسلامی در عصر جدید دانسته شده که می‌تواند به بحران‌های جامعه اسلامی پایان دهد.[۲۳] طالقانی با استناد به آیات ۱۵۹ سوره آل عمران، ۳۸ سوره شوری و آیه ۲۳۳ سوره بقره، اعتقاد دارد وقتی قرآن در مسائل ریز خانوادگی مشورت را اصل قرار داده، باید هر خانه مرکزی باشد برای شورا و آن را به اداره جامعه یا کشور سرایت داد.[۲۴] به باور طالقانی نظام شورایی از سویی استبداد را نفی می‌کند و از سویی با مردم‌سالاری منطبق است و حتی بالاتر از آن معتقد است مردم‌سالاری فقط بر جنبه‌های مادی تأکید دارد در حالی که نظام شورایی اسلام، چون انسان را خلیفه خدا می‌داند، آرمان‌های بزرگ انسانی را در پرتو وحی برای او در نظر می‌گیرد.[۲۵]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۸۷-۸۸.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۸۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ۱۴۲-۱۴۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۶۳
- ↑ رضائی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۰۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۴۰-۱۴۳.
- ↑ مبلغی، «نقش مشورت و مشارکت در فرایند تصمیم سازی با نگاهی تاریخی و تطبیقی»، مندرج در پرتال امام خمینی.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۵۶؛ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۸۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۴۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۴۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۵۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۶۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۶۹؛ موسوی سبزواری، مواهب الرحمان، ۱۴۰۹ق، ج۷،ص۹؛ طیب، احسن البیان، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۴۰۹؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۱۸۴-۱۸۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۰ ص۴۶۲-۴۶۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۵۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۵۷.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۵۲۹.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۵۲۹.
- ↑ موسوی سبزواری، مواهب الرحمان، ۱۴۰۹ق، ج۷،ص۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۵۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۰، ص۴۶۳.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۱-۶۲؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۸۹.
- ↑ الزمخشری، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج۴، ص۲۲۹.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۸۸.
- ↑ طالقانی، پرتوی از قرآن، ۱۳۶۲ش، ج۵، ص۳۹۸.
- ↑ خان‌محمدی و جعفری، «جایگاه شورا در حکومت اسلامی ...» ص۲۳.
- ↑ طالقانی، تبیین رسالت برای قیام به قسط، ۱۳۶۰، ص۱۵۸.
- ↑ خان‌محمدی و جعفری، «جایگاه شورا در حکومت اسلامی ...» ص۳۲-۳۳.
منابع
- خان‌محمدی، یوسف و جعفری، سید نادر، «جایگاه شورا در حکومت اسلامی از دیدگاه محمد رشیدرضا و سید محمود طالقانی»، در فصلنامه سیاست متعالیه، شماره ۲۲، ۱۳۹۷ش.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات فرهنگ اسلامى، ۱۳۶۵ش.
- طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۲ش.
- طالقانی، سید محمود، تبیین رسالت برای قیام به قسط، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۰ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طیب، سید عبدالحسین، اطيب البيان في تفسير القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۲ش.
- مبلغی، احمد، «نقش مشورت و مشارکت در فرایند تصمیم سازی با نگاهی تاریخی و تطبیقی»، مندرج در پرتال امام خمینی، تاریخ درج ۲ اردیبهشت ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید ۶ بهمن ۱۴۰۱ش.
- مغنیه، محمدجواد، الکاشف فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۲۴قق.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مدرسه امیر المومنین، ۱۳۶۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- موسوی سبزواری، عبدالاعلی، مواهب الرحمان، بیروت، موسسه اهل بيت(ع)، ۱۴۰۹ق.